Η Πυραμίδα του Ζοζέρ ορθώνεται επιβλητική, ψηλότερη από ένα κτήριο είκοσι ορόφων, στην άκρη του ερημικού οροπεδίου της Αιγύπτου, περίπου 24 χιλιόμετρα νότια της σύγχρονης Γκίζας. Χτισμένη πριν από περίπου 4.650 χρόνια, υπήρξε το πρώτο γιγαντιαίο οικοδόμημα που κατασκευάστηκε εξ ολοκλήρου από λαξευμένους λίθους.
Παρά τη φήμη της, οι επιστήμονες προβληματίζονται εδώ και δεκαετίες: πώς κατάφεραν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι να τοποθετήσουν πάνω από 311.000 κυβικά μέτρα ασβεστόλιθου σε τέλεια συμμετρική διάταξη με τα ελάχιστα τεχνολογικά μέσα της εποχής;
Μια νέα μελέτη προτείνει πως το «μυστικό» δεν βρισκόταν σε ασταθείς χωμάτινες ράμπες, αλλά ίσως κυλούσε μέσα από κανάλια και δεξαμενές: η δύναμη του νερού — μέσω ενός είδους υδραυλικού ανελκυστήρα — ενδέχεται να ήταν το κλειδί για την ανέγερση της πυραμίδας, στρώμα προς στρώμα.
Η Πυραμίδα του Ζοζέρ: Μια επανάσταση στην αρχιτεκτονική
Μισό αιώνα πριν από τις πιο γνωστές πυραμίδες της Γκίζας, ο Φαραώ Ζοζέρ ανέθεσε στον αρχιτέκτονά του, τον θρυλικό Ιμχοτέπ, να σχεδιάσει έναν τάφο δίχως προηγούμενο: την Πυραμίδα του Ζοζέρ, γνωστή και ως «Κλιμακωτή Πυραμίδα».
Το αποτέλεσμα ήταν ένα μνημείο έξι επιπέδων, που εξακολουθεί να στέκεται επιβλητικό σε ύψος 60 μέτρων. Αντί για μία και μοναδική βαθμίδα, ο Ιμχοτέπ στοίβαξε έξι επίπεδα από τεράστιους λαξευμένους ασβεστόλιθους — μια επανάσταση στην αιγυπτιακή τεχνογνωσία.
Τα επόμενα χρόνια, η τεχνική που δοκιμάστηκε στη Σακκάρα οδήγησε σε μια έκρηξη οικοδομικής δραστηριότητας. Η μέση μάζα των λίθων αυξήθηκε από 300 σε 2.300 κιλά, και συνολικά 28 εκατομμύρια τόνοι λίθων χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή μόλις επτά βασιλικών πυραμίδων.
Ολόκληρο το συγκρότημα γύρω από την πυραμίδα περιλάμβανε αυλές, ναούς και τελετουργικά κτίσματα. Όλα υπηρετούσαν τη μεταθανάτια θεοποίηση του φαραώ, ο οποίος λατρευόταν ως ζωντανός θεός επί της γης.
Ίχνη χαραγμένα στην πέτρα
Της τελευταίαςπροσπάθειας επίλυσης του αρχαίου γρίφου ηγείται ο Δρ Ξαβιέ Λαντρώ του Γαλλικού Ινστιτούτου Παλαιοτεχνικής (CEA Paleotechnic).
Η ομάδα του ανέλυσε δεκαετίες ανασκαφικών δεδομένων και τις συνέκρινε με δορυφορικές ραντάρ απεικονίσεις υψηλής ευκρίνειας.
«Η δορυφορική απεικόνιση αποκαλύπτει ότι η πέτρινη περίφραξη που είναι γνωστή ως Gisr el-Mudir, δυτικά της νεκρόπολης της Σακκάρα, φέρει όλα τα τεχνικά χαρακτηριστικά ενός φράγματος καθυστέρησης πλημμυρών», εξηγεί ο Δρ Λαντρώ.
Σύμφωνα με τη θεωρία του, το φράγμα αυτό θα μπορούσε να ελέγχει την ροή κατακλυσμιαίων πλημμυρών και να καθοδηγεί βαριά αντικείμενα που έρχονταν από ανάντη.
Εξαφανισμένη λίμνη, τεχνητή τάφρος
Στην υπήνεμη πλευρά του φράγματος, το έδαφος σχηματίζει μια ρηχή κοιλότητα. Η χημική ανάλυση του εδάφους δείχνει την ύπαρξη μιας λίμνης, η οποία φούσκωνε κατά τις εποχικές υπερχειλίσεις του Νείλου.
Όταν τα νερά υποχωρούσαν, τα υπολείμματα κατευθύνονταν μέσα σε έναν λαξευμένο βράχινο τάφο, γνωστό σήμερα ως «Ξηρή Τάφρος», που περιβάλλει την πυραμίδα.
Το νότιο σκέλος αυτής της τάφρου περιλαμβάνει θαλάμους με σκαλοπάτια, παρόμοια με σύγχρονες δεξαμενές καθίζησης που χρησιμοποιούνται για την επεξεργασία νερού.
«Μαζί, το Gisr el-Mudir και το νότιο σκέλος της Ξηρής Τάφρου λειτουργούν ως ένα ενιαίο υδραυλικό σύστημα που καθαρίζει το νερό και ρυθμίζει τη ροή του για πρακτικούς σκοπούς», γράφουν οι ερευνητές.
Νερό και λίθοι της Πυραμίδας
Μέσα στην Πυραμίδα, οι πέτρινοι διάδρομοι ανηφορίζουν υπό γωνία από έναν κεντρικό κατακόρυφο άξονα. Η μορφή και οι φθορές τους υποδεικνύουν ότι μπορεί να είχαν χρησιμοποιηθεί ως κανάλια για ανύψωση μέσω νερού.
«Οι αρχιτέκτονες πιθανόν ανέβαζαν τους λίθους από το κέντρο της πυραμίδας με ένα σύστημα που λειτουργούσε σαν υγρό ηφαίστειο, αξιοποιώντας το καθαρό νερό της Ξηρής Τάφρου», υποστηρίζουν οι ερευνητές.
Φανταστείτε πλωτές σχεδίες ή σφραγισμένα έλκηθρα που ανυψώνονταν σταδιακά, καθώς το νερό ανέβαινε από κάτω τους.
Οι αριθμοί ενισχύουν τη θεωρία: μια υδάτινη στήλη βάθους 9 μέτρων θα μείωνε το βάρος των λίθων κατά τα δύο τρίτα, επιτρέποντας σε εργάτες να καθοδηγούν τα τεράστια τεμάχια στις θέσεις τους με σχετική ευκολία.
Ένα τέτοιο σύστημα καθιστούσε περιττές τις κολοσσιαίες ράμπες που υποτίθεται πως περιέβαλλαν τις πρώτες πυραμίδες — αν και ποτέ δεν βρέθηκαν ίχνη αυτών επί τόπου.
Από πλημμύρες σε ξηρασία
«Πριν από την Τέταρτη Δυναστεία, οι εργάτες αντιμετώπιζαν περισσότερο τις πλημμύρες παρά την ξηρασία», σημειώνει ο Δρ Λαντρώ, εξηγώντας γιατί πιθανόν υιοθέτησαν την υδραυλική μηχανική.
Οι ετήσιες πλημμύρες κατέκλυζαν τα εργοτάξια, σαπίζοντας τα ξύλινα δοκάρια και αποκόπτοντας τις προμήθειες.
Η αξιοποίηση του πλεονάζοντος νερού ως εργαλείου ανύψωσης ήταν ένας ευφυής τρόπος μετατροπής της απειλής σε σύμμαχο
Η τεχνική αυτή αποδείχθηκε εξαιρετικά αποδοτική. Τα μεγέθη των λίθων διπλασιάστηκαν σε μία μόνο γενιά, και όταν χτίστηκε η Μεγάλη Πυραμίδα του Χέοπα γύρω στο 2550 π.Χ., τα επιμέρους τεμάχια ξεπερνούσαν τους 5 τόνους.
Οι υπολογισμοί δείχνουν ότι για να ανεβεί τέτοιο φορτίο σε ράμπα μήκους ενός μιλίου, απαιτούνταν τουλάχιστον 4.000 άνδρες ταυτόχρονα. Ένας ανελκυστήρας με νερό θα μείωνε δραστικά το ανθρώπινο δυναμικό και θα επιτάχυνε την πρόοδο.
Όλα αυτά για τί;
Κι όμως, η Πυραμίδα του Ζοζέρ διατηρεί ένα μυστικό: η ταφική της αίθουσα είναι άδεια. Ούτε μουμιοποιημένο σώμα, ούτε θησαυροί, ούτε ιερογλυφικά.
Πού είναι ο Φαραώ Ζοζέρ;
Κάποιοι αρχαιολόγοι θεωρούν πως ο κεντρικός άξονας δεν προοριζόταν για ταφή, αλλά λειτουργούσε ως «θάλαμος πίεσης» — η καρδιά του υδραυλικού ανελκυστήρα.
Ο λαβύρινθος των σηράγγων, οι αρθρωτές πέτρινες πόρτες και οι παγίδες υποδηλώνουν ένα επίπεδο μηχανικής επινοητικότητας συγκρίσιμο με τα αρδευτικά έργα του σήμερα.
Πυραμίδες και σύγχρονη τεχνολογία
Η τεχνογνωσία της Σακκάρα γύρω από τη ροή των υδάτων θυμίζει τις σημερινές προσπάθειες πολιτικών μηχανικών να διαμορφώσουν νέες γαίες στο Δέλτα του Μισισιπή ή να ανυψώσουν σπίτια πάνω σε πνευματικά έμβολα.
Αν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πράγματι χρησιμοποίησαν στήλες νερού για να ανυψώσουν λίθους προς τον ουρανό, πέτυχαν ένα κατόρθωμα που αντηχεί με τις σημερινές φιλοσοφίες μηχανικής: αξιοποίηση των φυσικών δυνάμεων, όχι αντίσταση σε αυτές
Η ανακάλυψη δεν λύνει όλα τα μυστήρια των πυραμίδων, αλλά ανοίγει ένα πολλά υποσχόμενο πεδίο για μελλοντικές ανασκαφές.
Δειγματοληπτικές γεωτρήσεις στον πυθμένα της Ξηρής Τάφρου θα μπορούσαν να επιβεβαιώσουν την ύπαρξη λίμνης, ενώ μεταλλικά κατάλοιπα στους εσωτερικούς διαδρόμους μπορεί να μαρτυρούν επαναλαμβανόμενους κύκλους ύγρανσης.
Σε κάθε περίπτωση, η Πυραμίδα του Ζοζέρ παραμένει ένα μηχανικό θαύμα, που μας θυμίζει ότι ακόμη και στην αρχαιότητα, οι άνθρωποι ήταν έτοιμοι να αντιμετωπίσουν τιτάνιες προκλήσεις με λύσεις ευέλικτες και δημιουργικές, όπως η ίδια η ροή του Νείλου.
