Στη ρητορική και στη δημόσια συζήτηση, ένα από τα πιο τοξικά -και δυστυχώς και πιο διαδεδομένα- τεχνάσματα είναι το λεγόμενο "σκιάχτρο". Πρόκειται για την παραποίηση της άποψης του άλλου ώστε να φαίνεται γελοία, απλουστευμένη, ή ακραία. Είναι σαν να κατασκευάζεις έναν εχθρό από άχυρο, μόνο και μόνο για να τον κάψεις εντυπωσιακά. Αλλά τι αξία έχει να νικήσεις έναν αντίπαλο που εσύ ο ίδιος επινόησες;
Για παράδειγμα, αν κάποιος πει πως «ο χριστιανισμός είναι απλώς η λατρεία ενός φανταστικού γέροντα στον ουρανό», έχει χτίσει ένα σκιάχτρο· μια στερεοτυπική και προσβλητικά απλοϊκή απεικόνιση μιας πίστης βαθιάς και πολύπλοκης. Το ίδιο ισχύει όταν κάποιος λέει ότι «οι άθεοι δεν πιστεύουν σε τίποτα και η ζωή τους δεν έχει νόημα». Αυτές οι φτηνές καρικατούρες είναι ο δρόμος προς μια συζήτηση χωρίς ουσία, χωρίς αλήθεια, και κυρίως χωρίς σεβασμό.
Υπάρχει όμως ένας τίμιος και πραγματικά εποικοδομητικός τρόπος.
Το "ατσάλινο" επιχείρημα
Απέναντι στο σκιάχτρο, στέκεται το ατσάλινο επιχείρημα. Αντί να διαστρεβλώνεις τη θέση του συνομιλητή σου, την εκφράζεις με τον καλύτερο, πιο καθαρό και πιο ισχυρό τρόπο -ίσως ακόμα καλύτερα απ’ όσο θα το έκανε ο ίδιος. Δίνεις χώρο, ρωτάς, διευκρινίζεις, ακούς. Προσπαθείς όχι να τον διαψεύσεις, αλλά πρώτα να τον καταλάβεις.
Ο φιλόσοφος Daniel Dennett, στο βιβλίο του "Intuition Pumps and Other Tools for Thinking", προτείνει τέσσερις κανόνες για μια αληθινά γόνιμη διαφωνία:
- Παρουσίασε τη θέση του άλλου με τόση καθαρότητα, ενσυναίσθηση και δύναμη, που ο ίδιος να την αναγνωρίσει ως καλύτερη απ’ ό,τι θα μπορούσε να την εκφράσει.
- Εντόπισε τα σημεία στα οποία συμφωνείτε. Ακόμη και η μικρότερη σύγκλιση μπορεί να γίνει βάση γόνιμης συνέχειας.
- Αναγνώρισε τι καινούργιο έμαθες από τη συζήτηση. Δείξε ευγνωμοσύνη για κάθε νοητικό κέρδος.
- Μόνο τότε μπορείς να προχωρήσεις σε κριτική ή απόρριψη της θέσης. Όχι από αντανακλαστικό αντίλογο, αλλά από ουσιαστική κατανόηση.
Αυτός ο τρόπος δεν απαιτεί να συμφωνήσεις, ούτε να παραιτηθείς από τις απόψεις σου. Απαιτεί μόνο να αντιπαρατεθείς με την αληθινή ιδέα του άλλου, όχι με τη γελοιογραφία της. Να πολεμήσεις τον πραγματικό δράκο, όχι τη σκιά του στον τοίχο.
Μαθαίνοντας από τον Σωκράτη
Ήδη από την αρχαιότητα, ο Πλάτων γνώριζε τη δύναμη αυτής της μεθόδου. Στα σωκρατικά κείμενα του Πλάτωνα βρίσκουμε συχνά αυτή την προσέγγιση. Ο Σωκράτης δεν ήταν ρήτορας που αποδομούσε απλώς, ήταν οικοδόμος νοήματος. Στους διαλόγους του σπανίως διαστρεβλώνει τις απόψεις των συνομιλητών του. Αντίθετα, τις ξετυλίγει με επιμέλεια, τις οργανώνει, τις ενισχύει· τις κάνει σχεδόν ακαταμάχητες, μόνο και μόνο για να τις εξετάσει εις βάθος.
Στον διάλογο Γοργίας, για παράδειγμα, ανασυνθέτει την άποψη του Καλλικλή για τη δύναμη και την εξουσία, με τρόπο που της προσδίδει αξιοπιστία, μόνο και μόνο για να δείξει σταδιακά τα αδιέξοδά της.
Όταν ο Θρασύμαχος, στην Πολιτεία, υποστηρίζει ότι "το δίκαιο είναι το συμφέρον του ισχυρού", ο Σωκράτης δεν τον λοιδορεί. Δεν γελοιοποιεί την άποψη· την παίρνει στα σοβαρά, την οικοδομεί λογικά. Και μόνο τότε την αμφισβητεί με επιχειρήματα. Του δίνει χώρο και μετά, υπομονετικά, καταδεικνύει τις αντιφάσεις.
Σήμερα, αντί για διαλεκτική αναζήτηση, συχνά βλέπουμε τηλεοπτικές αντιπαραθέσεις με στόχο ένα στιγμιότυπο, ένα κοφτερό σχόλιο που θα γίνει viral. Οι δημόσιες συζητήσεις εξελίσσονται σε reality με νικητές και ηττημένους, όχι σε προσκυνήματα μπροστά στην αλήθεια. Η σωκρατική μέθοδος μας θυμίζει πως ο διάλογος δεν είναι θέαμα, αλλά εργαλείο κατανόησης και εξέλιξης.
Δεν χρειάζεται να συμφωνήσουμε. Δεν υποχρεούμαστε να υιοθετήσουμε όλες τις απόψεις των άλλων. Αλλά χρειάζεται να διαφωνούμε με αυτό που πραγματικά πιστεύουν, όχι με τη γελοιογραφία που φτιάξαμε εμείς για εκείνους.
Ο Dennett και ο Πλάτων, αιώνες μακριά και όμως τόσο κοντά, συμφωνούν σε κάτι ουσιώδες: αν θέλεις πραγματικά να εξελιχθείς, πρέπει να δεις τον διάλογο όχι ως αρένα, αλλά ως ευκαιρία. Όχι για να κερδίσεις, αλλά για να μάθεις. Για να πλησιάσεις την αλήθεια με ταπεινότητα και γενναιοδωρία.
Ο διάλογος είναι σπάνια ευκαιρία: να κατανοήσουμε καλύτερα, να εκφραστούμε σαφέστερα, να εξελιχθούμε πνευματικά. Η αληθινή “νίκη” δεν είναι να εκθέσεις τον άλλον, είναι να βγεις κι εσύ λίγο σοφότερος.
Αντί να επινοούμε αντιπάλους για να τους καταρρίψουμε, ας αρχίσουμε να χτίζουμε γέφυρες. Με επιχειρήματα από άχυρο, μπορείς να φτιάξεις σκιάχτρα. Από ατσάλι, όμως, φτιάχνεις γέφυρες.
