Για πολλούς, η περίοδος της Αναγέννησης σήμανε την επιστροφή της κλασσικής αρχαιότητας στον δυτικό κόσμο και διανόηση, και είναι συνώνυμη με τα έργα μεγάλων ζωγράφων, ή με την ανακάλυψη της τυπογραφίας. Όμως, τα επιτεύγματα τούτα στους σημερινούς καιρούς μας φαντάζουν τόσο μικρά και "επαρχιώτικα", καθώς για όλους εμάς που ζούμε μέσα στο πνεύμα της παγκοσμιοποίησης, η αντίληψη του κόσμου ξεπερνά τα περιορισμένα όρια της κλασσικής παιδείας και σημαίνει υπερατλανικά ταξίδια, καφέ Starbucks σε όλον τον πλανήτη, Instagram που σου φέρνει εικόνες από την άλλη άκρη του κόσμου και προϊόντα που καταναλώνουμε εδώ αλλά παράγονται στην Κίνα.
Τι σχέση μπορεί να έχουν οι πίνακες των μεγάλων "μαέστρων" του χρωστήρα της Αναγέννησης με την Κίνα και το παγκόσμιο εμπόριο;
Η ιταλική τέχνη της Αναγέννησης θεωρείται σε μεγάλο βαθμό ως το προϊόν μίας συγκεκριμένης κουλτούρας, όμως η ίδια η ιταλική κουλτούρα εκείνων των καιρών δεν ήταν παρά το τελικό κράμα της σύνθεσης πολλών πολιτισμών από τον κόσμο ολάκερο.
Όπως, όμως, τονίζει η καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης στο Open University Λία Κλαρκ, δεν είναι λίγοι οι μελετητές που διακρίνουν στην Αναγέννηση τη σπερματική μορφή της σημερινής παγκοσμιοποίησης, καθώς συγκορμίζει στην τελική της μορφή τον στοχασμό πάνω σε έναν κόσμο που απλώνει τα όριά του και συνδέεται και την άσβεστη λαχτάρα για το καινούργιο.
Και σύμφωνα με την ίδια, ποια άλλη καλύτερη απόδειξη μπορεί να βρει κανείς, παρά τους ίδιους τους πίνακες των καλλιτεχνών της εποχής: όπως το έργο του Τζοβάνι Μπελίνι «Το γιορτάσι των θεών» (1514), που θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της Αναγέννησης. Ο πίνακας, που εκτελέσθηκε από τον βενετσιάνο ζωγράφο κατόπιν παραγγελίας του Δούκα της Φεράρας Αλφόνσο ντ' Έστε απαθανατίζει μία συμποσιακή σκηνή της αρχαιότητας.
Στη σκηνή αυτή, που αντλεί έμπνευση από ένα επεισόδιο στο πρώτο βιβλίο των Fasti (Ημερολόγια) του Οβιδίου, όπου οι θεοί και οι θεές παραθέτουν ένα συμπόσιο. Αλλά κοιτάζοντας πιο προσεκτικά τον πίνακα θα ανακαλύψουμε πολλούς «αναχρονισμούς», καθότι εμφανίζονται τρία κεραμικά από την Κίνα, που από καθαρά ιστορικής απόψεως δεν είχαν καμία σχέση με τα κλασσικά συμποσιακά σκεύη.
Εν γένει, οι ειδικοί θεωρούν πως ο Μπελίνι είτε ζωγράφισε τα σκεύη αυτά είτε επειδή είχε προσωπική εμπειρία από τέτοιου είδους αντικείμενα στη θαλασσοκράτειρα γενέτειρά του, τη Βενετία, είτε στην Κωνσταντινούπολη όπου είχε γίνει δεκτός από τον ίδιον τον Σουλτάνο Μεχμέτ Β'.
Αλλά και τα αρχεία του ίδιου του Αλφόνσο ντ' Έστε αποκαλύπτουν πως η μητέρα του Ελεωνόρα της Αραγώνας διατηρούσε μία προσωπική συλλογή από υψηλής ποιότητας κινεζικές πορσελάνες, που κληροδότησε στον γιό της. Είναι πιθανόν τούτη η συλλογή να απεικονίζεται και στον πίνακα, αλλά και αυτές οι πορσελάνες να αποτελούν δώρα μεταξύ ηγεμόνων, καθώς το Δουκάτο διατηρούσε άψογες σχέσεις με την αυλή της Νάπολης.
Οι κινεζικές πορσελάνες ήσαν αντικείμενα περιζήτητα απ' όλους τους Ευρωπαίους πρίγκιπες στη διάρκεια του 15ου και 16ου αιώνα. Αρχικά, οι γαλάζιες-λευκές πορσελάνες δεν έφθαναν απ' ευθείας στην Ιταλία από την Κίνα, αλλά διαμέσου της Κίνας και κυρίως δωρίζονταν στους ευρωπαίους ηγέτες από τους Οθωμανούς και Μαμελούκους σουλτάνους. Οι πορσελάνες μεταφέρονταν μέσω των Δρόμων του Μεταξιού, μαζί με άλλα πολύτιμα φορτία (διαμάντια, πολύτιμοι λίθοι, μετάξι και μπαχαρικά).
Το γεγονός ότι έρχονταν από μακριά προσέθετε επιπλέον αξία, αλλά η σημασία τους ήταν ακόμη μεγαλύτερη διότι συνδεόταν με το εμπόριο, τα ταξίδια και τη διπλωματία. Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή εάν χαρακτηρίζαμε τις διακρατικές σχέσεις που αναπτύσσονταν εκείνα τα χρόνια ως προϊόν της «διπλωματίας της πορσελάνης».
Αυτές οι διαπολιτισμικές σχέσεις, που οικοδομούνταν στις δωρεές πολύτιμων αντικειμένων, απεικονίζονται και στους διάφορους πίνακες με θέματα του Μάγους από την Ανατολή. Όπως στο έργο «Το προσκύνημα των Μάγων» του Αντρέα Μαντένια, που εκτελέσθηκε για λογαριασμό της αδελφής του Αλφόνστο, Ισαβέλλας ντ' Έστε. Ο θεατής του εξαίσιου αυτού πίνακα έχει την εντύπωση πως συμμετέχει σε μία τέτοια κλειστή για τους κοινούς θνητούς ηγεμονική ιεροτελεστία, κατά την οποία ανταλλάσσονται αντικείμενα ιδιαίτερου πλούτου, ανάλογα με εκείνα που χάριζαν οι ισχυροί ηγέτες μεταξύ τους και αποτελούσαν πολύτιμα αποκτήματα στις συλλογές των πλουσίων. Για παράδειγμα, το κύπελλο που αναπαρίσταται από λευκογάλαζη πορσελάνη, που ξεχειλίζει νομίσματα, περιλαμβάνεται μέσα στον κατάλογο της συλλογής από δώρα που ανήκαν στην ίδια την Ισαβέλλα.
Το μεγάλο ενδιαφέρον για τη συλλογή πολύτιμων αντικειμένων κατά την Αναγέννηση αποτελούσε μία καινοφανή συνήθεια για τους Ευρωπαίους, όχι όμως για τους ισχυρούς της Ανατολής. Όλες οι αυλές της Ανατολής --από τους Οθωμανούς και Μαμελούκους στη Μεσόγειο, τους Τουρκομάνους Ακογιουνλού και τους Τιμουρίδες της Κεντρικής Ασίας και την Περσία, ίσαμε τις πλούσιες αυτοκρατορίες της Κίνας και των Ινδιών- έκαναν τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές αυλές να ωχριούν μπροστά τους.
Η δυνατότητα των Ανατολιτών να βρίσκονται κοντά στους τόπους των πρώτων υλών και των πολύτιμων λίθων, όπως και της κατεργασίας τους (κεραμική, αργυροχρυσοχοΐα κλπ), τους καθιστούσε ένα επίζηλο πρότυπο για μίμηση. Η λάμψη των πολύτιμων αυτών αντικειμένων αντικαθρέφτιζε την ισχύ και τη φήμη των ιδιοκτητών τους.
Αλλά ποιοι ήσαν οι χώροι που φιλοξενούσαν αυτές τις συλλογές στην αναγεννησιακή Ιταλία; Η νωπογραφία του Ντομένικο Γκιρλαντάιο, που απεικονίζει τον Άγιο Ιερώνυμο (San Gerolamo) στο σπουδαστήριό του, θεωρείται εκ πρώτης όψεως μία αναπαράσταση του αναγεννησιακού "στουντιόλο" (ένα είδος γραφείου και βιβλιοθήκης), όπου συγκεντρώνονται όλα τα σύνεργα και οι συνθήκες για τη μελέτη της κλασσικής αρχαιότητας. Όμως και σε τούτον τον πίνακα, η προσεκτική ματιά θα αποκαλύψει μία άλλη ιστορία.
Έτσι, λοιπόν, στον πίνακα βλέπουμε να απεικονίζεται ένας ανατολίτικος τάπητας, που στολίζει το γραφείο του Ιερώνυμου, ενώ τα ράφια στολίζουν φιαλίδια από κρύσταλλο: όλα τούτα είναι δείγματα του διεθνούς εμπορίου πολυτελών εμπορευμάτων από την Περσία διαμέσου της Μεσογείου.
Ήταν μία εποχή όπου στη Βενετία κατασκευάζονταν γυάλινες λάμπες για τα τεμένη της Ανατολής, που εξάγονταν μέσω της Συρίας, για τα βάζα για τα φάρμακα και αρώματα που κατασκευάζονταν στη Βαλένθια χρησιμοποιείτο κασσίτερος από την Κορνουάλη, ενώ στολίζονταν με διακοσμητικά μοτίβα εμπνευσμένα από την Κίνα, ενώ από τις Ινδίες έφθαναν συσκευασίες με μπαχαρικά κι από την Ιταλία εξάγονταν σε όλον τον υπόλοιπο κόσμο.
Βέβαια, τούτη η κατάσταση δεν μπορεί να συγκριθεί με τη σημερινή παγκοσμιοποίηση , όπου κάποιος μέσω του Ιντερνέτ μπορεί να παραγγείλει ο,τιδήποτε απ' οποιοδήποτε μέρος του πλανήτη. Όμως για μία φορά ακόμη, η μαρτυρία που εξάγεται από τους αναγεννησιακούς πίνακες μας τεκμαίρει πως οι πολιτισμοί και τα προϊόντα τους δεν είναι ποτέ «άμωμοι».
Όλα τα κράτη, προκειμένου να εξασφαλίσουν πρώτες ύλες και καταναλωτικά, ή πολύτιμα, προϊόντα, νομοτελειακά ανοίγονται και εκτίθενται σε διαπολιτισμικές σχέσεις. Βέβαια, συχνά τούτες οι πολιτισμικές διασταυρώσεις είχαν και αρνητικές συνέπειες, καθώς οι δυναμικές της εξουσίας δεν ήσαν πάντοτε ισόνομες και συχνά οι αποικιοκρατικές πρακτικές οδηγούσαν σε εξαναγκασμένους πολιτισμικούς και άλλους προσηλυτισμούς.
Οι απεικονίσεις με πορσελάνες στους πίνακες της Αναγέννησης μας δείχνει πως έστω και σε μικρότερη κλίμακα από σήμερα, ο κόσμος ήταν πάντοτε παγκοσμιοποιημένος.
Όμως η πνευματικότητα της απεικόνισης αυτών των σχέσεων μέσα στους πίνακες των μεγάλων τεχνουργών της ζωγραφικής μπορούν να μας δώσουν πολλά διδάγματα και προτάσεις για να αντιμετωπίσουμε τη σημερινή μορφή της παγκοσμιοποίησης.
