Εργαλειοποιώντας την παγκόσμια οικονομία, οι ΗΠΑ εισήγαγαν μια νέα εποχή οικονομικού πολέμου και άλλαξαν τον τρόπο ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων.
Το νέο βιβλίο του Έντουαρντ Φίσμαν, "Chokepoints", εξετάζει πώς οι Ηνωμένες Πολιτείες αναδιαμόρφωσαν τον οικονομικό πόλεμο, επιτυγχάνοντας νίκες σε διεθνείς συγκρούσεις χωρίς τη χρήση στρατιωτικής δύναμης.
Όπως επισημαίνει ο ίδιος, οι αποτελεσματικές κυρώσεις στοχεύουν σε συγκεκριμένα «σημεία πίεσης» για να εξασφαλίσουν διπλωματικά και πολιτικά οφέλη, ενώ οι ακατάλληλες κυρώσεις μπορεί να επιδεινώσουν ανθρωπιστικές κρίσεις.
Σύμφωνα με τον Φίσμαν, το μέλλον του οικονομικού πολέμου θα μπορούσε είτε να ενισχύσει τις σχέσεις των ΗΠΑ με τους συμμάχους τους, είτε να οδηγήσει σε σοβαρότερες συγκρούσεις στο εξωτερικό.
Η αυταπάτη της γνώσης και η πραγματικότητα των κυρώσεων
Όλοι έχουμε βιώσει την αυταπάτη της γνώσης. Αυτό το γνωστικό σφάλμα μας κάνει να πιστεύουμε ότι κατανοούμε σε βάθος τον κόσμο, μέχρι που κάποιος μας ζητά να εξηγήσουμε ένα συγκεκριμένο ζήτημα. Εάν ένα παιδί σας ρωτούσε τι ακριβώς είναι οι κυρώσεις, τί θα απαντούσατε; Παρόλο που ακούμε και διαβάζουμε γι' αυτές για χρόνια — κυρώσεις στο Ιράν για το πυρηνικό του πρόγραμμα, στη Ρωσία για την προσάρτηση της Κριμαίας, στη Βενεζουέλα για τη διαφθορά του καθεστώτος της — ίσως να είναι δύσκολο να δώσουμε μια ικανοποιητική απάντηση.
Ευτυχώς, τα καλά βιβλία προσφέρουν τρόπους να ξεπεράσουμε την αυταπάτη της γνώσης. Στο Chokepoints ο Φίσμαν αφηγείται πώς οι Ηνωμένες Πολιτείες μετέτρεψαν την παγκόσμια οικονομία σε πεδίο μάχης, αναπτύσσοντας οικονομικά όπλα ικανά να κερδίζουν διεθνείς διαμάχες, πριν αυτές εξελιχθούν σε στρατιωτικές συρράξεις. Ως ειδικός στην οικονομική διπλωματία και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, ο Φίσμαν έχει εργαστεί στο αμερικανικό Υπουργείο Οικονομικών, σε μια περίοδο που επαναπροσδιορίζονταν οι κανόνες της οικονομικής ισχύος των ΗΠΑ.
Οικονομικός πόλεμος από τον Βόσπορο έως τη Βαγδάτη
Η αφήγηση του Φίσμαν ξεκινά με έναν αρχαίο ναυτικό αποκλεισμό. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο Σπαρτιάτης στρατηγός Λύσανδρος, με τη στήριξη της Περσικής Αυτοκρατορίας, κατέλαβε τη Λάμψακο, ελέγχοντας τον Βόσπορο — μια κρίσιμη εμπορική δίοδο για την Αθήνα. Το αποτέλεσμα ήταν καταστροφικό: η Αθήνα, αποκομμένη από τις προμήθειες τροφίμων της, ηττήθηκε.
Αυτός ο ναυτικός αποκλεισμός αποτελεί ένα από τα πρώτα ιστορικά παραδείγματα οικονομικού πολέμου. Στα νεότερα χρόνια, οικονομικοί αποκλεισμοί εφαρμόστηκαν από τη Βρετανία κατά των αποικιών της, από τη Βόρεια Ένωση κατά των Νοτίων στον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο και από τα γερμανικά υποβρύχια στον Ατλαντικό κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ωστόσο, η αλλαγή ήρθε μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001. Καθώς το Ιράν πλησίαζε στην απόκτηση πυρηνικών όπλων, η Ουάσιγκτον έψαχνε έναν τρόπο να ασκήσει πίεση, χωρίς να εμπλακεί σε νέα στρατιωτική περιπέτεια. Ο Στιούαρτ Λέβι, τότε στέλεχος του Υπουργείου Δικαιοσύνης και μετέπειτα υφυπουργός Οικονομικών για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας, είδε μια μοναδική ευκαιρία: το δολάριο ήταν το παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα, και οι ΗΠΑ μπορούσαν να το χρησιμοποιήσουν ως μοχλό πίεσης.
Έτσι, η στρατηγική άλλαξε. Αντί για στρατιωτικούς αποκλεισμούς, οι ΗΠΑ πίεσαν τις τράπεζες παγκοσμίως να διακόψουν τις συναλλαγές με το Ιράν, απειλώντας τες με αποκλεισμό από το δολαριακό σύστημα. Το αποτέλεσμα ήταν η απομόνωση της ιρανικής οικονομίας, κάτι που τελικά οδήγησε τη χώρα στις διαπραγματεύσεις για τη συμφωνία του 2015.
Η νέα εποχή των οικονομικών όπλων
Σήμερα, κάθε αμερικανική κυβέρνηση, ανεξαρτήτως κόμματος, έχει αυξήσει τη χρήση οικονομικών κυρώσεων. Το πρόβλημα, ωστόσο, είναι ότι οι κυρώσεις δεν λειτουργούν πάντα. Ενώ η πίεση στο Ιράν απέδωσε, οι κυρώσεις στη Βενεζουέλα είχαν το αντίθετο αποτέλεσμα: αντί να αποδυναμώσουν τον Νικολάς Μαδούρο, επιδείνωσαν την ανθρωπιστική κρίση και εδραίωσαν το καθεστώς του.
«Το κλειδί είναι η στρατηγική χρήση των κυρώσεων», λέει ο Φίσμαν. «Οι κυρώσεις πρέπει να έχουν συγκεκριμένο πολιτικό στόχο και να μην εφαρμόζονται απλώς για να προκαλέσουν οικονομικό πόνο».
Δύο πιθανά σενάρια για το μέλλον
Ο Φίσμαν σκιαγραφεί δύο πιθανά σενάρια για το μέλλον:
- Στο πρώτο, οι ΗΠΑ ενισχύουν τις οικονομικές σχέσεις με συμμάχους όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, ο Καναδάς και η Ιαπωνία, συνδυάζοντας τις κυρώσεις με θετικά οικονομικά κίνητρα, όπως εμπορικές συμφωνίες και αναπτυξιακή βοήθεια.
- Στο δεύτερο, οι ΗΠΑ συνεχίζουν να εφαρμόζουν κυρώσεις χωρίς σαφή στρατηγική, αυξάνοντας τις παγκόσμιες εντάσεις.
Το δεύτερο σενάριο ανησυχεί ιδιαίτερα τον Φίσμαν. «Αν τα κράτη δεν μπορούν να εξασφαλίσουν αγορές και πόρους μέσω του εμπορίου, η ιστορία μας δείχνει ότι η εναλλακτική τους μπορεί να είναι ο πόλεμος»
Με τη νέα εποχή του οικονομικού πολέμου να είναι ήδη εδώ, η πρόκληση για τις Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι απλώς να επιβάλουν κυρώσεις, αλλά να τις χρησιμοποιούν με στρατηγική σύνεση, αποφεύγοντας να μετατρέψουν τις οικονομικές μάχες του σήμερα σε πραγματικές συγκρούσεις του αύριο.
Α.Ν
