Παρότι η σεξουαλική παρενόχληση βρέθηκε διεθνώς στο προσκήνιο μόλις τις τελευταίες εβδομάδες, σίγουρα κανένας μας δεν άκουσε πρώτη φορά γι’ αυτή. Ξεκάθαρα και δυστυχώς, είναι ένα φαινόμενο πολύ διαδεδομένο. Πέρα όμως από τα καταστροφικά αποτελέσματά της στην ψυχολογία και τη ζωή των θυμάτων και κάποιες νομικές προεκτάσεις, ελάχιστη σημασία έχει δοθεί μέχρι στιγμής στα ψυχολογικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων που τείνουν να παρενοχλούν σεξουαλικά. Πως νοιώθουν και σκέφτονται όταν διαπράττουν αυτές τις απεχθείς πράξεις;
Προτού, όμως, περάσουμε στην ψυχολογία της σεξουαλικής παρενόχλησης, ας ξεκαθαρίσουμε για τι ακριβώς μιλάμε.
Τι είναι -και τι όχι- σεξουαλική παρενόχληση;
Ένας κοινός μύθος είναι ότι η σεξουαλική παρενόχληση βρίσκεται λίγο πιο κάτω από τη σεξουαλική επίθεση. Δεν είναι όμως τόσο απλό.
Η σεξουαλική παρενόχληση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις δομές εξουσίας και πολύ συχνά εμφανίζεται στην εργασία και συνδέεται με την πρόοδο στην καριέρα ενός ατόμου.
Ο θύτης κρατά το κλειδί για την εργασιακή πρόοδο του θύματος, θέτοντάς του ένα δίλημμα: να υποκύψει και να γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης ή να αντισταθεί και να τιμωρηθεί. Το θύμα τοποθετείται σε μία κατάσταση εκφοβισμού, στην οποία ό,τι κι αν επιλέξει μπορεί μόνο να χάσει, χωρίς να έχει καμία δύναμη ή έλεγχο.
Το φάσμα της σεξουαλικής παρενόχλησης περιλαμβάνει από ανεπιθύμητα, σεξουαλικού περιεχομένου σχόλια, έως αιτήματα ή απαιτήσεις για σεξουαλικές «χάρες», με υπονοούμενες ή ευθείς υποσχέσεις για ανταλλάγματα και απειλές για τιμωρητική μεταχείριση. Δεν συμπεριλαμβάνει απαραιτήτως –αλλά ούτε αποκλείει- τη σεξουαλική επίθεση, η οποία είναι μία μη συναινετική ή εξαναγκαστική ερωτικού περιεχομένου πράξη, συμπεριλαμβανομένου του σεξουαλικού αγγίγματος.
Η παρενόχληση διαφέρει από την «ανεπιθύμητη σεξουαλική προσοχή», η οποία αποτελείται από μη ευπρόσδεκτες ερωτικές προσκλήσεις και σχόλια, τα οποία όμως δεν έχουν εξευτελιστική ή εκφοβιστική χροιά. Σκεφτείτε για παράδειγμα ένα σχόλιο του τύπου «έχασα το αρκουδάκι μου, θα έρθεις εσύ να κοιμηθείς μ’ εμένα;». Αν ακουστεί από κάποιον σε ένα μπαρ, είναι ανεπιθύμητη σεξουαλική προσοχή, αν όμως προέλθει από τον διευθυντή σου, είναι σεξουαλική παρενόχληση.
Τέλος, δεν είναι μόνο άντρες οι θύτες και γυναίκες τα θύματα, παρότι αυτό ισχύει στην πλειονότητα των περιπτώσεων. Και η παρενόχληση στην εργασία δεν αφορά μόνο ανθρώπους από τον χώρο του θεάματος. Τα περισσότερα θύματα είναι καθημερινοί άνθρωποι, υπάλληλοι, σερβιτόρες-οι, μαθητές, αεροσυνοδοί, οι ιεραρχικά ανώτεροι των οποίων ελέγχουν τη μισθοδοσία, το πρόγραμμα, τις μελλοντικές προαγωγές και τις συστάσεις τους.
Ας δούμε λοιπόν τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων –κυρίως των ανδρών- που παρενοχλούν σεξουαλικά κυρίως γυναίκες, όπως αυτά έχουν προκύψει από σχετικές ψυχολογικές έρευνες:
#1: Η Σκοτεινή Τριάδα
Όπως αντιλαμβάνεστε από την ονομασία, πρόκειται για ένα σύνολο χαρακτηριστικών προσωπικότητας: ναρκισσισμός, ψυχοπάθεια (ψυχοπαθητική προσωπικότητα) και Μακιαβελιανισμός.
Ο ναρκισσισμός περιλαμβάνει μία φαινομενικά υπερενισχυμένη άποψη του ατόμου για τα δικά του ταλέντα, σε συνδυασμό με έλλειψη ενσυναίσθησης και μία μεγάλη ανάγκη για εξωτερική επιβεβαίωση. Ο ναρκισιστής δεν ενδιαφέρεται αν τον συμπαθείς, αλλά χρειάζεται να πιστεύεις ότι είναι ισχυρός και αξίζει τον θαυμασμό.
Οι ναρκισσιστές συχνά δικαιολογούν –στον εαυτό τους ή σε άλλους- τη σεξουαλική παρενόχληση, θεωρώντας ότι έχουν στερηθεί μία σεξουαλική εμπειρία την οποία «αξίζουν». Δε μπορούν να «χωρέσουν» το ότι κάποιος ίσως δεν ενδιαφέρεται για την ευκαιρία να λάβει προσοχή από αυτούς.
Η λεγόμενη ψυχοπάθεια έχει να κάνει με δύο βασικά χαρακτηριστικά: ατρόμητη κυριαρχία και επιθετική παρορμητικότητα. Μιλάμε δηλαδή για αυταρχικούς, χειραγωγούς, εκμεταλλευτές, οι οποίοι δεν έχουν ενσυναίσθηση, αλλά μιμούνται εξαιρετικά καλά τα σωστά συναισθήματα, προκειμένου να εκμεταλλευθούν τα θύματά τους.
Οι ψυχοπαθητικοί παρενοχλούν σεξουαλικά για έναν λόγο: επειδή έτσι θέλουν! Εάν η ευκαιρία παρουσιαστεί (ή την δημιουργήσουν), θα την εκμεταλλευτούν πλήρως.
Όσο αφορά τον Μακιαβελινισμό, έχει πάρει την ονομασία του από τον Ιταλό πολιτικό της εποχής της Αναγέννησης Νικολό Μακιαβέλι. Το αριστούργημά του, «Ο Πρίγκηπας», περιγράφει μια ασυνείδητη, παραπλανητική πολιτική φιλοσοφία, που αποσκοπεί στην επίτευξη μακροπρόθεσμων στόχων με κάθε κόστος.
Αν συνδυάσουμε όλα τα προαναφερόμενα χαρακτηριστικά, βρίσκουμε έναν ενθουσιασμό για εκμετάλλευση, εξαπάτηση και χειραγώγηση, σε συνδυασμό με μια αδιάφορη τύφλωση απέναντι στα συναισθήματα των άλλων, όλα σε ένα ωραίο περιτύλιγμα μεγαλοπρέπειας. Εν ολίγοις, η τέλεια συνταγή για σεξουαλική παρενόχληση, όπως είχε δείξει και σχετική έρευνα σε 2.000 άτομα στις ΗΠΑ.
#2: Ηθική απεμπλοκή
Η ηθική απεμπλοκή είναι μία γνωστική διαδικασία, μέσω της οποίας το άτομο δικαιολογεί τη διαφθορά του και δημιουργεί τη δική του εκδοχή της πραγματικότητας, στην οποία οι ηθικές αρχές δεν ισχύουν για τον ίδιο. Ουσιαστικά, αντί η συμπεριφορά του να ακολουθεί τις αξίες του, αλλάζει τις αξίες του ώστε να δικαιολογούν τη συμπεριφορά του.
Ο όρος εμφανίστηκε για πρώτη φορά από τον φημισμένο ψυχολόγο Albert Bandura. Η θεωρία του, όπως εφαρμόζεται στην περίπτωση της σεξουαλικής παρενόχλησης, έχει αρκετά τμήματα:
- Ηθική «αιτιολόγηση» ή η απεικόνιση της παρενόχλησης ως μιας αποδεκτής πράξης. Σκεφτείτε τη φράση που είπε ο Harvey Weinstein κατά το πρόσφατο ξέσπασμα των κατηγοριών εις βάρος του: «Μεγάλωσα τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, που όλοι οι κανόνες για τη συμπεριφορά και τους τόπους εργασίας ήταν διαφορετικοί».
- «Ευφημιστική ονοματοδοσία»: η χρήση «καθαρών» λέξεων για την ονομασία της συμπεριφοράς τους. Πρόσφατο παράδειγμα, ο Bill Cosby χαρακτήρισε τις σεξουαλικές επιθέσεις του «ραντεβού».
- Μετατόπιση της ευθύνης. Το άτομο αποδίδει την παρενόχληση σε εξωτερικές δυνάμεις πέρα από τον έλεγχό του. Όπως είπε ο Weinstein, «αυτή ήταν η κουλτούρα τότε».
- Ευνοϊκή σύγκριση: ο δράστης επιμένει ότι η συμπεριφορά του θα μπορούσε να είναι χειρότερη και στρεβλώνει τις συνέπειές της, ελαχιστοποιώντας τη βλάβη που προκαλούν οι πράξεις του στα θύματα.
- «Απανθρωποποίηση» και απόδοση ευθύνης: Ο θύτης απαλείφει τις ανησυχίες για το θύμα και το κατηγορεί για το συμβάν. Ο Bill O’ Reilly τα έκανε και τα δύο όταν σχολίασε ότι, μία γυναίκα που βιάστηκε και δολοφονήθηκε ήταν «καταστροφικά χαζή», γιατί φορούσε μίνι φούστα και κοντή μπλούζα και «κάθε θηρευτής στον κόσμο θα κινητοποιούταν με αυτό».
Εν ολίγοις: Οι «παρενοχλητές» δεν έχουν πρόβλημα ύπνου τις νύχτες, διότι μέσω της ηθικής απεμπλοκής τους πραγματικά θεωρούν ότι δεν έχουν κάνει τίποτα λάθος, οι πράξεις τους ήταν φυσιολογικές και αρμόζουζες και δεν έβλαψαν κανέναν...
#3: Εργασία σε «ανδροκρατούμενο» περιβάλλον
Είναι καλά τεκμηριωμένο, ότι η σεξουαλική παρενόχληση είναι πιο διαδεδομένη σε παραδοσιακά ανδροκρατούμενους τομείς, όπως ο στρατός, η αστυνομία, τα χειρουργεία (!), τα χρηματοοικονομικά και πιο πρόσφατα ο κλάδος τεχνολογίας και τα ανώτερα κλιμάκια της βιομηχανίας θεάματος και ψυχαγωγίας.
#4: Εχθρικές νοοτροπίες απέναντι στις γυναίκες
Παρότι η Ψυχολογία είναι επιστήμη, δεν είναι ένα εντελώς αντικειμενικό πεδίο, κυρίως επειδή οι έρευνες γίνονται από ανθρώπους και οι άνθρωποι ανταποκρίνονται και βγάζουν συμπεράσματα μέσα από τη δική τους κουλτούρα και τις προκαταλήψεις ενός δεδομένου χώρου και χρόνου. Έρευνα που είχε γίνει για τη σεξουαλική παρενόχληση στις αρχές της δεκαετίας του ’80, συμπέραινε ότι οι περισσότεροι άνδρες «παρενοχλητές» δεν είχαν ιδέα ότι οι πράξεις τους ήταν ανεπιθύμητες ή ανάρμοστες. Το συμπέρασμα ήταν ότι οι άνθρωποι που ασκούσαν παρενόχληση ήταν ανίδεοι και «ξετρελαμένοι». Πλέον όμως υπάρχει περισσότερη γνώση.
Το Πανεπιστήμιο του Bielefeld στη Γερμανία πραγματοποίησε έρευνα το 2012, μελετώντας εάν πίσω από την παρενόχληση βρίσκεται ο «προσανατολισμός στο πρόσκαιρο ζευγάρωμα» (ένας ακαδημαϊκός ευφημισμός για την τάση «κάνε σεξ και φύγε»)- ή εάν υποβόσκει «εχθρικός σεξισμός». Το δεύτερο θα σήμαινε ότι η παρενόχληση δεν εξυπηρετεί τον θύτη τόσο ως προσπάθεια «πρόσκαιρου ζευγαρώματος», αλλά κυρίως ως ένας τρόπος για να εκφοβίσει και να εξαναγκάσει γυναίκες.
Η έρευνα:
Οι ερευνητές ζήτησαν από 100 ετεροφυλόφιλους άνδρες φοιτητές να κάνουν online συνομιλία με τη «Τζούλια», μία ελκυστική 23χρονη. Σε κάθε συνδιαλλαγή chat οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να επιλέξουν ανάμεσα σε τρία διαφορετικά προ-γραμμένα μηνύματα για να αποστείλουν στη Τζούλια. Στους συμμετέχοντες είχε ειπωθεί ότι όλα αυτά αφορούσαν ένα τεστ μνήμης στο οποίο θα υποβαλλόταν αργότερα η Τζούλια. Για να δημιουργηθεί ένας «αέρας» ανταγωνισμού, τους είχαν πει επίσης ότι προηγούμενες μελέτες είχαν διαπιστώσει διαφορές στην ικανότητα μνήμης ανάμεσα στα δύο φύλα.
Σε κάθε μήνυμα οι άνδρες διάλεγαν ανάμεσα σε ένα αστείο, ένα σχόλιο και μία ουδέτερη δήλωση. Οι συνδιαλλαγές ήταν προσεκτικά φτιαγμένες, ώστε να περιλαμβάνουν και τη δυνατότητα παρενόχλησης. Για παράδειγμα, σε έναν από τους συνδυασμούς το αστείο ήταν σεξιστικό για τις γυναίκες γενικά: «Ποιά είναι η διαφορά ανάμεσα σε μία γυναίκα με περίοδο και έναν τρομοκράτη; Με τον τρομοκράτη μπορείς να διαπραγματευτείς». Περιλάμβαναν επίσης κάποια τρομερή ατάκα καμακώματος, όπως π.χ «Είσαι μια γλυκιά σοκολάτα και εγώ έχω τη γέμιση για εσένα».
Τέλος, υπήρχε και μία απλή, ουδέτερη δήλωση όπως «φαίνεσαι χαρούμενο άτομο». Οι συμμετέχοντες διάλεγαν κάθε φορά ένα από τα μηνύματα να στείλουν και επανέλαβαν τη διαδικασία 20 φορές.
Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι, οι άνδρες που ήταν πιθανότερο να στείλουν τις γλοιώδεις ατάκες καμακώματος, ήταν και πιθανότερο να συμφωνούν με δηλώσεις όπως «το σεξ χωρίς έρωτα / αγάπη είναι εντάξει» ή «θα έκανα σεξ με μια άγνωστη εάν ήταν ασφαλές και αυτή ήταν ελκυστική». Αυτές οι νοοτροπίες αντιστοιχούν στον «προσανατολισμό βραχυπρόθεσμου ζευγαρώματος». Αυτοί που επέλεξαν να στείλουν τα σεξιστικά αστεία, είχαν υψηλά σκορ και στο ερωτηματολόγιο για το «βραχυπρόθεσμο ζευγάρωμα».
Υπάρχει όμως κάτι περισσότερο: είχαν υψηλά σκορ και σε ένα ερωτηματολόγιο που μετρούσε τον «εχθρικό σεξισμό», υιοθετώντας φράσεις όπως «οι γυναίκες προσβάλλονται πολύ εύκολα» και «ο κόσμος θα ήταν πολύ καλύτερος εάν οι γυναίκες υποστήριζαν τους άνδρες περισσότερο και τους κατέκριναν λιγότερο».
Με άλλα λόγια, τα καθαρά σεξουαλικά κίνητρα προέβλεπαν ανεπιθύμητη σεξουαλική προσοχή, αλλά τα εχθρικά κίνητρα προέβλεπαν τόσο την ανεπιθύμητη σεξουαλική προσοχή, όσο και την παρενόχληση λόγω φύλου.
Η επιλογή να στείλουν το εχθρικό αστείο δεν είχε να κάνει καθόλου με το σεξ. Είχε στόχο να δημιουργήσει ένα απαξιωτικό, αφιλόξενο κλίμα για τη Τζούλια στο πλαίσιο μιας ανταγωνιστικής ατμόσφαιρας.
Άνδρες, ένα καλό τεστ για να δείτε εάν ένα αστείο είναι σεξιστικό ή απλώς αστείο, είναι η ερώτηση «θα το έλεγα αυτό σε έναν άνδρα;». Για παράδειγμα, ένας άνδρας δεν θα έλεγε σε έναν άνδρα να χαμογελάει περισσότερο, δεν θα σχολίαζε πόσο ελκυστικό είναι το σώμα του ή δεν θα έλεγε «δε χρειάζεται να το παίρνεις τόσο συναισθηματικά».
Εν κατακλείδι, η σεξουαλική παρενόχληση δείχνει προθυμία για χειραγώγηση ως μέσο για να αποκτήσει ή να διατηρήσει κάποιος την εξουσία. Σημαίνει αδιαφορία ή και εχθρικότητα προς το άλλο φύλο και στοχεύει να «το βάλει στη θέση του».
