Μέχρι πρότινος οι λέξεις είχαν κάποια συγκεκριμένη βαρύτητα η κάθε μία. Περιέγραφαν συγκεκριμένες καταστάσεις, όριζαν εμπειρίες, βοηθούσαν να κατανοήσουμε τον κόσμο. Σήμερα, πολλές από αυτές χρησιμοποιούνται τόσο γενικά, τόσο πρόχειρα και τόσο φορτισμένα, ώστε καταλήγουν να σημαίνουν τα πάντα - και τελικά... τίποτα.
Όροι όπως «woke», «τραυματικό», «ναρκισσιστής», «τοξικό», «βία», «αυθεντικότητα» ή «βιωσιμότητα» εμφανίζονται παντού: στον δημόσιο λόγο, στα social media, στη διαφήμιση, στην πολιτική αντιπαράθεση. Όμως, όσο περισσότερο επεκτείνεται η χρήση τους, τόσο περισσότερο αποδυναμώνεται το νόημά τους.
Το φαινόμενο αυτό δεν είναι ιδιαίοτερα νέο. Μάλιστα έχει αποκτήσει και ονομασία: εννοιολογική διάταση - ή, πιο ανεπίσημα, "ξεχείλωμα" των εννοιών.
Η παγίδα της εννοιολογικής διάτασης
Ο πολιτικός θεωρητικός Τζιοβάνι Σαρτόρι περιέγραψε ήδη από το 1970 το φαινόμενο της εννοιολογικής διάτασης (conceptual stretching): τη στιγμή δηλαδή που μια έννοια απομακρύνεται τόσο πολύ από τις αρχικές συνθήκες που την όριζαν, ώστε διατηρεί το συναισθηματικό της φορτίο, αλλά χάνει τη σαφήνειά της.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο όρος «ναρκισσιστής». Στην ψυχολογία, πρόκειται για μια σχετικά σπάνια κλινική διάγνωση, τη ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας, που περιλαμβάνει μεγαλομανία ως αναπλήρωση της ελλειπούς αίσθησης του εαυτού, έλλειψη ενσυναίσθησης και συστηματική εκμετάλλευση των άλλων.
Στην καθημερινή χρήση όμως, ο όρος έχει μετατραπεί σε εύκολη ετικέτα για κάθε ενοχλητική, εγωκεντρική ή απλώς αγενή συμπεριφορά.
Όταν αποκαλούμε κάποιον «ναρκισσιστή» επειδή μας αγνόησε σε ένα μήνυμα ή μας απογοήτευσε στη δουλειά, δεν κάνουμε διάγνωση. Δανειζόμαστε μια βαριά έννοια για να ενισχύσουμε το ηθικό μας παράπονο. Η λέξη παραμένει φορτισμένη, αλλά αποσυνδέεται από την πραγματικότητα που κάποτε περιέγραφε.
Όταν τα πάντα γίνονται «κάτι σοβαρό»
Η εννοιολογική διάταση δεν περιορίζεται στην ψυχολογία. Σήμερα, σχεδόν τα πάντα μπορούν να χαρακτηριστούν:
- «τραυματικά»,
- «βίαια»,
- «τοξικά»,
- «επικίνδυνα».
Μια δύσκολη συνέντευξη για δουλειά μπορεί να περιγραφεί ως «τραυματική». Ένας λόγος που δεν μας αρέσει, ως «βία». Όμως, όταν οι λέξεις αυτές χρησιμοποιούνται για κάθε δυσάρεστη εμπειρία, χάνουμε την ικανότητα να τις χρησιμοποιήσουμε εκεί που πραγματικά χρειάζονται, σε περιπτώσεις πραγματικού τραύματος ή πραγματικής βίας.
Όπως προειδοποιούσαν ήδη από την αρχαιότητα φιλόσοφοι όπως ο Αριστοτέλης, η σαφήνεια των ορισμών είναι θεμέλιο της κατανόησης.
Και όπως υπενθύμιζε ο Βίτγκενστάιν, το νόημα μιας λέξης εξαρτάται από τη χρήση της μέσα σε συγκεκριμένα πλαίσια.
Όταν τα όρια αυτών των πλαισίων διαρρέουν, διαρρέει και το νόημα.
Πολιτική, ιδεολογίες και λέξεις που καταρρέουν
Η εννοιολογική διάταση βρίσκεται παντού γύρω μας. Ο όρος «υγεία και ευεξία» μπορεί να σημαίνει είτε ένα ανθρώπινο σώμα που λειτουργεί αρμονικά, είτε να χρησιμοποιείται απλώς σε ένα διαφημιστικό κείμενο για ένα αμφίβολης αξίας συμπλήρωμα κολλαγόνου. Μια πολυτελής κρέμα ποδιών βαφτίζεται «βιώσιμη» επειδή ένα μέρος της συσκευασίας της είναι φτιαγμένο από ανακυκλωμένο πλαστικό, ενώ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης η «αυθεντικότητα» έχει καταντήσει λέξη-κλειδί για ανθρώπους που βιοπορίζονται ακριβώς από την κατασκευή –και την εμπορευματοποίηση– μιας επιμελώς σκηνοθετημένης, «ιδανικής» ζωής.
Στην πολιτική, η εννοιολογική διάταση αποκτά ιδιαίτερη ισχύ, άρα και επικινδυνότητα.
Ο όρος «woke» ξεκίνησε ως ένδειξη κοινωνικής εγρήγορσης απέναντι σε αδικίες. Μέσα σε λιγότερο από μία δεκαετία, έγινε αντικείμενο χλεύης, επίθεσης και πλήρους ιδεολογικής σύγχυσης. Σήμερα μπορεί να σημαίνει τα πάντα: από κοινωνική ευαισθησία έως υπερβολή, λογοκρισία ή απειλή.
Παρόμοιος είναι και ο «ευφημιστικός κυλιόμενος διάδρομος» (euphemism treadmill) που περιγράφει ο ψυχολόγος Στίβεν Πίνκερ: τον κύκλο της συνεχούς αντικατάστασης λέξεων για στιγματισμένες έννοιες -όπως το «σεξεργασία» (sex work) αντί του «πορνεία»- με νέους όρους, στην προσπάθεια να αποτιναχθεί το κοινωνικό ή ηθικό τους βάρος.
Όπως επισημαίνει ο Πίνκερ, αυτή η στρατηγική συνήθως αποτυγχάνει: ο νέος όρος κληρονομεί απλώς τις ίδιες συνδηλώσεις με τον παλιό, το βάρος απλώς μεταφέρεται στον νέο όρο.
Μια φεμινίστρια του τέταρτου κύματος μπορεί να χαρακτηρίζει την σεξουαλική εργασία ως «ενδυνάμωση», ενώ μια φεμινίστρια του δεύτερου κύματος την αποκαλεί «εκμετάλλευση», με καθεμία να θεωρεί ότι εκφράζει τον «αληθινό» φεμινισμό.
Όταν μια λέξη μπορεί να σημαίνει ταυτόχρονα τα πάντα και το αντίθετό τους, παύει να λειτουργεί ως εργαλείο κατανόησης. Καταρρέει.
Η διαφορά εδώ είναι κρίσιμη:
- ο ευφημισμός αλλάζει τη λέξη, αλλά κρατά την έννοια,
- η εννοιολογική διάταση κρατά τη λέξη, αλλά θολώνει την έννοια.
Περιγραφή ή χειραγώγηση;
Δεν είναι όμως κάθε διεύρυνση νοήματος προβληματική. Υπάρχει και η περιγραφική διάταση, όταν οι λέξεις προσαρμόζονται σε νέες πραγματικότητες, χωρίς να χάνουν τη συνοχή τους. Όροι όπως «κοινότητα» ή «περιβάλλον» μπορούν να επεκταθούν νοηματικά χωρίς να καταρρεύσουν.
Το πρόβλημα ξεκινά με την κανονιστική (ή ηθική) διάταση, όταν οι λέξεις δεν χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν τον κόσμο, αλλά για να τον πείσουν, να τον καταδικάσουν ή να τον χειραγωγήσουν. Όταν μια δικτατορία αυτοαποκαλείται «δημοκρατία» ή μια μεταφορική απώλεια βαφτίζεται «γενοκτονία», η γλώσσα παύει να αποτυπώνει την πραγματικότητα και αρχίζει να τη διαστρεβλώνει.
Ο φιλόσοφος Έρικ Φέγκελιν, που έζησε την άνοδο του ναζισμού, περιέγραψε αυτό το φαινόμενο ως «παραμόρφωση»: τη στιγμή που τα σύμβολα παύουν να αναφέρονται στην πραγματικότητα και αρχίζουν να την υποκαθιστούν. Τότε χάνεται η διάκριση ανάμεσα στο σύνθημα και την αλήθεια.
Γιατί έχει σημασία
Στην εποχή της ψηφιακής υπερβολής, οι ασαφείς και συναισθηματικά φορτισμένες λέξεις διαδίδονται ευκολότερα από τις ακριβείς. Η ασάφεια γίνεται πλεονέκτημα. Όμως το κόστος είναι βαρύ: χάνουμε τη γλωσσική μας ακρίβεια και μαζί της τη δυνατότητα καθαρής σκέψης.
Η πολυτελής κρέμα ποδιών με την μερικώς ανακυκλώσιμη συσκευασία δεν είναι πραγματικά «βιώσιμη». Ο ενοχλητικός συνάδελφος δεν είναι απαραίτητα «ναρκισσιστής». Το κράτος χωρίς ελεύθερες εκλογές δεν είναι Δημοκρατία.
Η εννοιολογική διάταση μπορεί να θολώνει τη γλώσσα, αλλά ταυτόχρονα μας δείχνει πού ακριβώς χρειάζεται να την αποκαταστήσουμε. Διότι, όταν οι λέξεις αδειάζουν από νόημα, αδειάζει και η κατανόησή μας για τον κόσμο.
A.N
