Είναι περασμένα μεσάνυχτα και είσαι στο κρεβάτι με το κινητό στο χέρι, χαζεύοντας βίντεο, memes ή τίτλους ειδήσεων. «Άλλο ένα post, άλλη μια ανανέωση». Το σκρολάρισμα συνεχίζεται, σχεδόν αυτόματα - έχεις μπει στο λεγόμενο "doom-scrolling". Μόνο όταν αφήσεις τελικά το τηλέφωνο συνειδητοποιείς τι συνέβη: ο μηχανισμός επιβράβευσης του εγκεφάλου σου, που είναι φτιαγμένος για να μας κρατά ζωντανούς, έχει παραδοθεί σε εφαρμογές που έχουν σχεδιαστεί για να μας κρατούν εθισμένους.
Κεντρικός "παίχτης" σε αυτή τη διαδικασία είναι η ντοπαμίνη, ο νευροδιαβιβαστής που δεν δημιουργεί ευχαρίστηση, αλλά παράγει την επιθυμία για ευχαρίστηση. Είναι αυτή που μας δίνει το κίνητρο να αναζητήσουμε εμπειρίες, να μάθουμε κάτι νέο, να κυνηγήσουμε έναν στόχο.
Από τον προϊστορικό κυνηγό στα "φρουτάκια" της οθόνης
Η ντοπαμίνη μάς βοήθησε να επιβιώσουμε ως είδος: κινητοποιούσε την αναζήτηση τροφής, προστασίας, συντροφιάς. Σήμερα, όμως, έχει μετατραπεί σε εργαλείο χειραγώγησης, ιδίως από εφαρμογές που αξιοποιούν τεχνικές «μεταβλητής επιβράβευσης» – όπως ακριβώς τα "φρουτάκια".
Δεν παίρνουμε επιβράβευση κάθε φορά που σκρολάρουμε, αλλά κάποιες φορές: ένα like, ένα σχόλιο, ένα ενδιαφέρον post. Αυτός ο παράγοντας απρόβλεπτης ανταμοιβής κρατά τον εγκέφαλο σε διαρκή εγρήγορση. Και τον χρήστη κολλημένο στην οθόνη.
Με τον καιρό, η διαδικασία αυτή προκαλεί νευροπροσαρμογή: το ίδιο ερέθισμα προκαλεί όλο και μικρότερη ενεργοποίηση. Αυτό οδηγεί σε συστηματική απευαισθητοποίηση, σε μια μόνιμη κατάσταση ημι-επιθυμίας, η οποία όμως καταναλώνει χρόνο, προσοχή και ενέργεια. Χρειαζόμαστε όλο και περισσότερα ερεθίσματα για να νιώσουμε την ίδια ευχαρίστηση.
Έτσι δημιουργείται ο «βρόχος ντοπαμίνης»:
Επιθυμία → αναζήτηση → στιγμιαία ικανοποίηση → αίσθηση κενού → επανάληψη
Η παγίδα της ντοπαμίνης δεν είναι αδιέξοδη. Το ίδιο νευρωνικό σύστημα που μας ωθεί να σκρολάρουμε χωρίς σταματημό, μπορεί να κινητοποιήσει τη δημιουργικότητα, τη μάθηση και την περιέργεια. Το ζητούμενο είναι να το επανακατευθύνουμε συνειδητά.
Ανακατεύθυνση της ενόρμησης από το ευτελές στο ουσιώδες
Η ίδια ντοπαμινεργική διαδρομή που επιτρέπει το καταναγκαστικό σκρολάρισμα, είναι υπεύθυνη για τη μαθησιακή περιέργεια, την ερευνητική τάση, την πνευματική ανησυχία. Δεν πρόκειται για «λάθος σύστημα», αλλά για λάθος στόχευση.
Η ελπίδα δεν βρίσκεται στην καταστολή της παρόρμησης, αλλά στην επαναπλαισίωσή της. Η σύγχρονη ψυχολογία της συμπεριφοράς προτείνει μερικά κρίσιμα βήματα:
Αναγνώριση των αυτόματων βρόχων
Σε ποιες περιστάσεις καταφεύγουμε στον εύκολο ερεθισμό; Η βαρεμάρα, το στρες, η αποφυγή ενός δυσάρεστου καθήκοντος γίνονται σημεία εκκίνησης για αυτοματισμούς που εκτρέπουν τη δημιουργική τάση.
Μετασχηματισμός χωρίς απώθηση
Η παρόρμηση δεν απωθείται, μετασχηματίζεται. Η ίδια στιγμή που οδηγεί στο κινητό, μπορεί να γίνει η αφορμή για να ανοίξει ένα μικρό δοκίμιο, ένα εργαλείο μικρομάθησης ή μια υπαρξιακή σημείωση.
Επανεκπαίδευση της περιέργειας
Η περιέργεια και η παρορμητικότητα μοιράζονται τις ίδιες νευρωνικές διαδρομές. Η περιπλάνηση στο άγνωστο, χωρίς προσδοκία απόλυτης ανταμοιβής, ενεργοποιεί το ίδιο δίκτυο. Αλλά παράγει νόημα αντί για εξάρτηση.
Το ερώτημα της ελευθερίας: Τι τροφοδοτεί πραγματικά το "θέλω" σας;
Η απελευθέρωση από τον βρόχο ντοπαμίνης δεν είναι θέμα θέλησης, αλλά αναδιάρθρωσης στόχων. Το επόμενο ερέθισμα που θα τραβήξει την προσοχή σου είναι ευκαιρία: όχι να ενδώσεις ή να αντισταθείς, αλλά να αναρωτηθείς:
Μπορώ να στρέψω αυτή τη φλόγα επιθυμίας προς κάτι που δεν με καταναλώνει, αλλά με οικοδομεί;
Ο εγκέφαλος θα επιδιώξει την ανταμοιβή ούτως ή άλλως. Το θέμα είναι ποιος την ορίζει: εσύ ή... ο αλγόριθμος;
Α.Ν
