Ο Ρωμαίος συγγραφέας Τάκιτος υποστήριζε ότι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν χτίστηκε μόνο με όπλα, αλλά με την υποδούλωση λαών μέσω της πολυτέλειας. Οι κατακτημένοι, λέει, εθίζονταν σιγά-σιγά στην άνετη ζωή και έτσι γίνονταν πιο εύκολο να ελεγχθούν.
Η ίδια αρχή φαίνεται να ισχύει και στον δικό μας, τεχνολογικά εξελιγμένο κόσμο: τα αντικείμενα και οι υπηρεσίες που κάποτε μας διευκόλυναν, γίνονται σήμερα αναγκαία — και αυτή η εξάρτηση ίσως δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια μοντέρνα μορφή δουλείας.
Πολυτέλεια ή παγίδα;
Η Μαρία αποφασίζει ότι θέλει να κλείσει τα social media. Την ανησυχεί ο εθισμός, ο χαμένος χρόνος από την αληθινή ζωή και αισθάνεται ότι δεν της προσφέρουν τίποτα ουσιαστικό. Αλλά... πώς θα μιλά με την κολλητή της στην Αγγλία; Τι θα απογίνουν όλες οι φωτογραφίες της; Και πώς θα οργανώσει το πάρτι της;
Ο Γιώργος σπούδασε στην Αγγλία και έμεινε εκεί για 10 χρόνια. Τώρα θέλει να φύγει. Δεν του αρέσει η καθημερινότητα, δεν του αρέσει ο καιρός, ούτε ο κόσμος εκεί. Αλλά... του είναι δύσκολο να αφήσει μία δουλειά που του δίνει ένα παχυλό εισόδημα, ένα πολύ καλό αυτοκίνητο και πολλές έξτρα παροχές πολυτελείας. Του φαίνεται επίσης βαρύ να αφήσει το καλό σύστημα υγείας της χώρας και γενικότερα μία σειρά από καλά οργανωμένες υποδομές. Του αρέσει επίσης η τηλεόραση εκεί. Και οι δρόμοι είναι αξιοπρεπείς.
Η Μαρία και ο Γιώργος είναι δύο σύγχρονα παραδείγματα του πώς η τεχνολογία, η ευκολία και η πολυτέλεια μας καθηλώνουν σε έναν τρόπο ζωής που δεν είναι πια επιλογή, αλλά μονόδρομος. Αυτό που κάποτε ξεκίνησε ως ευκολία, έγινε σταδιακά ανάγκη.
Όπως ακριβώς έγραφε στην αρχαιότητα ο Τάκιτος:
Τα στολίδια του πολιτισμού είναι οι αόρατες αλυσίδες μας
Ο κρυμμένος κίνδυνος της άνεσης
Ο ρωμαϊκός στρατός θεωρείται ακόμη και σήμερα από τους αποτελεσματικότερους της ιστορίας. Αλλά, όπως σημείωνε ο Τάκιτος, οι λεγεώνες μπορεί να κατακτούσαν στρατιωτικά, αλλά η πραγματική υποταγή ερχόταν αργότερα: μέσα από το καλό κρασί, τα ζεστά λουτρά και τη ρωμαϊκή “εκπαίδευση”.
Ο Γναίος Ιούλιος Αγρικόλα (Gnaeus Julius Agricola), ο Ρωμαίος διοικητής της Βρετανίας, στόχευε στη “σωφρονιστική πολυτέλεια”. Έδωσε στους Βρετανούς που αντιστέκονταν όχι δεσμά, αλλά τήβεννους και τραπέζια με σερβιτόρους, καλό φαγητό και καλό κρασί. Κατά τον Τάκιτο:
Οι αφελείς Βρετανοί αποκαλούσαν αυτά τα πράγματα ‘πολιτισμό’, ενώ στην πραγματικότητα ήταν η αρχή της υποδούλωσής τους
Η ιστορία επαναλαμβάνεται
Η ιδέα ότι η πολυτέλεια μαλακώνει και καθησυχάζει τους λαούς έχει επαναληφθεί πολλές φορές στην ιστορία.
Όταν η Βρετανία αντιμετώπιζε εμπορικό έλλειμμα με την Κίνα, την πλημμύρισε με φθηνό όπιο από την Ινδία. Η εξάρτηση υποκατέστησε την ισχύ.
Στον Ψυχρό Πόλεμο, ήταν οι αμερικανικές τηλεοράσεις, τα ψυγεία, τα αυτοκίνητα και τα τζην παντελόνια, που τελικά έπεισαν πολλούς Σοβιετικούς ότι η Δύση προσέφερε κάτι καλύτερο από το κρατικό μοντέλο.
Και σήμερα; Όλες οι μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας έχουν “δικτυώσει” τη ζωή μας με τρόπο τέτοιο που δεν μπορούμε να αποσυνδεθούμε. Οι εφαρμογές θυμούνται τους κωδικούς μας αντί για εμάς. Μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης συμβάλλουν σε ένα (για πολλούς μεγάλο ήδη) μέρος της δουλειάς μας - που ακριβώς γι' αυτό έχει αυξηθεί πάρα πολύ. Οι φωτογραφίες μας και η μουσική μας υπάρχουν μόνο στο cloud. Και ο χρόνος μας κυλάει μέσα από αλγόριθμους.
Η "πολυτέλεια" γίνεται "ανάγκη"
Κάθε νέα τεχνολογία ξεκινά ως πολυτέλεια - ώσπου να γίνει τόσο διάχυτη, τόσο χρήσιμη, τόσο «απαραίτητη», που δεν υπάρχει επιστροφή. Αυτό που κάποτε ήταν θέλω, γίνεται χρειάζομαι.
Ο συγγραφέας E.M. Forster στο σύντομο διήγημά του "The Machine Stops" περιέγραφε έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι ζουν απομονωμένοι, εξαρτημένοι από ένα τεχνολογικό σύστημα που τους παρέχει φαγητό, επικοινωνία, διασκέδαση — τα πάντα με το πάτημα ενός κουμπιού.
Σήμερα έχουμε ChatGPT, Uber, Netflix, Spotify, Amazon Prime, FaceTime και μπορούμε να αγοράσουμε πράγματα από όλο τον κόσμο μέσα από το internet. Η πρόβλεψή του, εφιαλτική και εύστοχη.
Είμαστε πιο ελεύθεροι ή πιο δέσμιοι;
Η τεχνολογία υπόσχεται ελευθερία — αλλά και κλειδώνει. Αν πιστέψουμε τον Τάκιτο, σήμερα είμαστε δέσμιοι όχι από τις ελλείψεις, αλλά από την αφθονία. Όχι από τη βία, αλλά από την άνεση.
Το στοιχειώδες που οφείλουμε όλοι στον εαυτό μας είναι να αναγνωρίσουμε τις αλυσίδες. Και έπειτα μπορούμε να επιλέξουμε: θα τις φορέσουμε συνειδητά και ευχαριστημένοι ή θα αρχίσουμε το δύσκολο ταξίδι να τις αποτινάξουμε;
Α.Ν
