Η φύση της συνειδητότητας και η ύπαρξη του εαυτού είναι μια μακροχρόνια συζήτηση στην επιστήμη και τη φιλοσοφία, με δύο κύριες αντίθετες απόψεις: την πίστη σε έναν πραγματικό, εγγενή εαυτό και την ιδέα ότι ο εαυτός είναι μια ψευδαίσθηση. Η σύγχρονη νευροεπιστήμη υποστηρίζει ότι ο εαυτός είναι μια πληροφοριακή οντότητα, που αναδύεται από γνωστικές διεργασίες μέσα στον εγκέφαλο. Αυτός ο εαυτός δεν είναι υλικός με την παραδοσιακή έννοια, αλλά είναι πραγματικός και ανιχνεύσιμος. Η αναγνώριση του εαυτού έχει βαθιές επιπτώσεις στην ανθρώπινη εμπειρία, την ψυχική υγεία, τον ηθικό συλλογισμό και τη συνολική μας κατανόηση της πραγματικότητας.
Εδώ και αιώνες, στον κόσμο της επιστήμης και της φιλοσοφίας υπάρχει μια βαθιά συζήτηση γύρω από τη φύση της συνείδησης και του εαυτού, που κάποιοι θα μπορούσαν να την αποκαλέσουν και πόλεμο. Με τις πρόσφατες εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη, το θέμα είναι πιο επίκαιρο από ποτέ.
Το κεντρικό ερώτημα είναι:
Έχουμε πραγματικά έναν εγγενή, ενοποιημένο «εαυτό» ή είναι απλώς μια ψευδαίσθηση που δημιουργείται από τον εγκέφαλο;
Άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτήν την ερώτηση είναι μια άλλη ερώτηση, που ίσως έχει λίγο πιο προφανή πρακτική σημασία:
Ελέγχουμε πράγματι τις σκέψεις και τις πράξεις μας ή είναι απλώς αποτελέσματα που προέρχονται από ένα εντελώς προκαθορισμένο σύμπαν;
Η κοινή σοφία λέει ότι έχουμε έναν εαυτό και ότι ο εαυτός είναι η πηγή της ελεύθερης βούλησής μας, αλλά το θέμα του εαυτού είναι γεμάτο με παράδοξα. Επειδή ο νους έχει κατηγοριοποιηθεί ως κάτι «μη φυσικό» (μη υλικό), ο ορισμός του και μόνο τοποθετεί τον εαυτό εκτός της φυσικής αιτίας-αποτελέσματος και πέρα από το πεδίο της επιστήμης.
Ωστόσο, όπως συμβαίνει με πολλά φιλοσοφικά προβλήματα που περιλαμβάνουν την πρόταση μιας θέσης και την εμφάνιση μιας αντίθετης θέσης (ή αντίθεσης, σύμφωνα με τα λόγια του Χέγκελ), συχνά αναδύεται μια σύνθεση, που συμφιλιώνει φαινομενικά ανόμοιες απόψεις σε μια πιο συνεκτική και λογική οπτική.
Θέση: Η πραγματικότητα του εαυτού
Το πρώτο επίσημο επιχείρημα για την ύπαρξη ενός εαυτού διατυπώθηκε από τον φιλόσοφο Ρενέ Ντεκάρτ τον 17ο αιώνα. Με τη διάσημη δήλωσή του «σκέφτομαι, άρα υπάρχω» - ο Ντεκάρτ αγκυροβόλησε την ύπαρξη του εαυτού στην πράξη της γνώσης. Για αυτόν, η ίδια η πράξη της σκέψης ήταν αδιαμφισβήτητη απόδειξη της ύπαρξης του εαυτού.
Οπλισμένος με αυτή τη διακήρυξη, ο πατέρας της σύγχρονης δυτικής φιλοσοφίας διατύπωσε μια θεωρία της πραγματικότητας γνωστή ως δυϊσμός ουσίας. Αυτή η φιλοσοφία υποστηρίζει ότι υπάρχουν δύο διακριτοί τύποι «ουσιών» που συνθέτουν την ύπαρξη: η νοητική και η σωματική, που αντιστοιχούν στο μυαλό και το σώμα (και στον υπόλοιπο φυσικό κόσμο). Ο νους ελέγχει το σώμα μέσω της σκόπιμης σκέψης και ζωντανεύει το υλικό σύστημα δίνοντάς του εξουσία, βούληση και ελεύθερη επιλογή.
Η καθημερινή εμπειρία φαίνεται να επιβεβαιώνει τη θέση του Ντεκάρτ. Δεν είμαστε σαν άψυχα αντικείμενα — μας εμψυχώνει η επιθυμία μας να επιδιώξουμε στόχους, οδηγούμενοι από τα όνειρά μας. Ενώ η συμπεριφορά ενός μη ζωντανού συστήματος είναι προβλέψιμη με τους νόμους του Νεύτωνα, η συμπεριφορά των ζώων είναι πολύπλοκη, προσαρμόσιμη και σε μεγάλο βαθμό απρόβλεπτη. Αυτό είναι πιο έντονο στους ανθρώπους λόγω της επίγνωσης του εαυτού μας ως συνειδητές οντότητες. Αυτή η αυτογνωσία δημιουργεί ένα νέο επίπεδο ελευθερίας στις επιλογές μας, έτσι ώστε να μην υπαγορεύονται πάντα εξ ολοκλήρου από τα συναισθήματα και το ένστικτό μας.
Αλλά για να κατανοήσουμε αυτή τη στάση μεμονωμένα από το θρησκευτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της εποχής θα έπρεπε να παραβλέψουμε ένα βαθύ κομμάτι του παζλ. Η φιλοσοφία του Ντεκάρτ είχε βαθιά απήχηση στη χριστιανική θεολογία, γιατί στο πλαίσιο της ο συνειδητός νους είναι ισοδύναμος με την ψυχή ή το πνεύμα. Η ψυχή όχι μόνο χρησιμεύει ως έδρα της συνείδησης και της ηθικής, αλλά πιστεύεται επίσης ότι επιβιώνει από τον φυσικό θάνατο. Με το επιχείρημα ότι ο νους ήταν μια ξεχωριστή οντότητα από το φυσικό σώμα, κυρίως αποκομμένη από τις μηχανιστικές διεργασίες του εγκεφάλου, πολλοί είδαν τον δυϊσμό του Ντεκάρτ να παρέχει μια φιλοσοφική βάση για τις χριστιανικές πεποιθήσεις σχετικά με τη φύση της ψυχής.
Καθώς προχωρούσε η επιστημονική κατανόηση, υπήρχε αυξανόμενη δυσφορία με τον καρτεσιανό δυισμό. Η εποχή του Διαφωτισμού, με την έμφαση στη λογική, τον εμπειρισμό και τον σκεπτικισμό έναντι της παραδοσιακής εξουσίας, οδήγησε σε προκλήσεις όχι μόνο σε συγκεκριμένα δόγματα, αλλά και στην ευρύτερη ανάμειξη επιστήμης και θρησκείας. Για πολλούς στοχαστές της εποχής, οι δυϊστικές έννοιες ενός άυλου μυαλού ή ψυχής έμοιαζαν να είναι λείψανα θρησκευτικού δόγματος, το οποίο δεν είχε θέση σε μια ορθολογική, επιστημονική κοσμοθεωρία.
Αντίθεση: Ο εαυτός είναι μια ψευδαίσθηση
Ο πρώιμος σκεπτικισμός έναντι του δυϊσμού ουσίας εμφανίστηκε πριν ακόμη η νευροεπιστήμη και η ψυχολογία γίνουν επίσημα πεδία μελέτης, επειδή η έννοια ενός άυλου νου διαφορετικού από το σώμα φαινόταν σε αντίθεση με τη γενική μηχανιστική κατανόηση της αιτιότητας που υπήρχε από τον Νεύτωνα.
Σύμφωνα με την έννοια που είναι γνωστή ως «αιτιακό κλείσιμο» του σύμπαντος, κάθε φυσικό γεγονός που συμβαίνει στον κόσμο, καθορίζεται από προηγούμενα φυσικά γεγονότα. Αυτή η ντετερμινιστική κοσμοθεωρία εγείρει το ερώτημα:
Εάν κάθε πράξη, συναίσθημα ή σκέψη που βιώνουμε είναι προκαθορισμένη από μια σειρά αιτιών και αποτελεσμάτων, πού είναι ο χώρος για μια ανεξάρτητη οντότητα που ονομάζεται «εαυτός» να υπάρξει αληθινά;
Από αυτή τη γραμμή συλλογισμού, προέκυψαν φιλοσοφίες που αρνήθηκαν την ύπαρξη του νου, γνωστές ως αναγωγισμός, εξαλειπτικός υλισμός και ψευδαίσθηση - πλάνη. Αυτές οι στάσεις υποδηλώνουν ότι αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως δραστηριότητα ενός συνειδητού εαυτού, μπορεί να αναχθεί εντελώς σε υλικές διεργασίες στον εγκέφαλο. Αυτή η συλλογιστική εισήχθη από τον φιλόσοφο Ντέιβιντ Χιουμ πριν από αιώνες, αλλά υποστηρίζεται σε εμπειρικά ενημερωμένη μορφή από νευροφιλόσοφους όπως η Πατρίσια Τσέρτσλαντ, ο Ντάνιελ Ντένετ και ο Κιθ Φράνκις. Υπό αυτή την οπτική, αυτό που υπάρχει είναι μια δέσμη παροδικών εμπειριών, αλλά κανένας βασικός εαυτός που τις δεσμεύει.
Ωστόσο, πίσω από αυτόν τον επιστημονικό σκεπτικισμό βρισκόταν και μια ιδεολογική μετατόπιση. Ο αναγωγισμός μπορεί να θεωρηθεί ως η αντίθεση ή η κριτική των εννοιών μιας προμοντέρνας κοσμοθεωρίας. Η απόρριψη του εαυτού υποκινήθηκε από μια κρυφή ατζέντα για να απαλλαγεί η επιστήμη από οποιεσδήποτε ιδέες που έμοιαζαν να πλησιάζουν το υπερφυσικό ή τη θρησκεία.
Δεδομένου ότι ο εαυτός φαινόταν συνυφασμένος με την ιδέα της ψυχής, η επιστημονική απώθηση με ένα ιδεολογικό υπόβαθρο ήταν αναπόφευκτη. Από εκείνο το σημείο και μετά, τα ευρήματα από τη νευροεπιστήμη και την ψυχολογία ερμηνεύονταν μέσω ενός αναγωγικού φακού. Το γεγονός ότι οι επιστήμονες δεν μπορούσαν να προσδιορίσουν μια εντοπισμένη περιοχή που αντιστοιχούσε ακριβώς στον εαυτό φαινόταν να επαληθεύει την πεποίθηση ότι πρόκειται για μια «ψευδαίσθηση» - αν και για τους περισσότερους ανθρώπους αυτή η δήλωση έχει μηδαμινή έως μηδενική σημασία.
Αυτή η αναγωγική ιδεολογία βρήκε πρόσφατα έναν "σύμμαχο", -παρερμηνεύοντας- τη «μη δυϊστική» ανατολική φιλοσοφία. Σύμφωνα με αυτό το οιονεί μυστικιστικό δόγμα, το να ενστερνιστούμε την ιδέα ότι δεν είμαστε οι σκέψεις ή το Εγώ μας μπορεί να οδηγήσει σε έναν κόσμο πιο συμπονετικό – έναν κόσμο χωρίς αυτοκατηγορίες και ενοχές προς τους άλλους. Η αντίληψη αυτή ερμηνεύθηκε από τους επιστήμονες ως παραδοχή ότι "κανείς από εμάς δεν έχει τον έλεγχο των πράξεων ή των σκέψεών του". Επί της ουσίας όμως η ανατολική αυτή θεώρηση -που προϋποθέτει την ύπαρξη της Ψυχής- εννοεί ότι συχνά οι σκέψεις προέρχονται από ένα "παραφουσκωμένο", αλλοιωμένο Εγώ, το οποίο, αν "ξεφουσκώσει", οι άνθρωποι μπορούν να βρεθούν πιο συντονισμένοι με τη διασυνδεδεμένη φύση της ύπαρξης, μια ολιστική κοσμοθεωρία όπου «είμαστε όλοι μαζί».
Ωστόσο, υπάρχει μια σκοτεινή πλευρά σε αυτή την άρνηση του εαυτού και είναι εξαιρετικά ανησυχητικό για όσους σκέφτονται βαθιά αυτό το θέμα. Αν δεν έχουμε κανέναν εαυτό και κανέναν έλεγχο στις σκέψεις και τις πράξεις μας, τότε είμαστε σκλάβοι σε ένα σύμπαν σαν μπάλες σε ένα τραπέζι μπιλιάρδου, παγιδευμένοι σε έναν μηδενιστικό εφιάλτη, στον οποίο δεν μπορούμε να αλλάξουμε τη μοίρα μας ή τη μοίρα της ανθρωπότητας. Για όσους παίρνουν στα σοβαρά τη σκληροπυρηνική αναγωγική στάση, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε γνωστική ασυμφωνία και σε σπανιότερες περιπτώσεις, σε σοβαρή κατάθλιψη ή ψύχωση.
Ευτυχώς, όπως συμβαίνει με πολλά φαινομενικά άλυτα φιλοσοφικά προβλήματα, αναδύεται μια σύνθεση, συμφιλιώνοντας φαινομενικά ανόμοιες απόψεις σε μια πιο ενοποιημένη και λογική προοπτική.
Σύνθεση: Ο εαυτός ως πληροφοριακή οντότητα
Αν και ο εαυτός μπορεί να μην είναι μια υλική οντότητα που μπορούμε να κρατήσουμε στα χέρια μας, υπάρχει μία μεγάλη και αυξανόμενη σειρά εμπειρικών στοιχείων, που υποδηλώνουν ότι είναι ένα πολύ πραγματικό φαινόμενο με μετρήσιμο φυσικό συσχετισμό που αναδύεται από τον περίπλοκο χορό των γνωστικών διεργασιών στον εγκέφαλο. Νέες θεωρίες για τη συνείδηση αναβιώνουν την ιδέα ενός καρτεσιανού θεάτρου εμπειρίας, που αντιμετωπίζεται από ένα υποκείμενο με έλεγχο και αιτιώδη δύναμη.
Ο Ντάγκλας Χόφσταντερ, γνωστικός επιστήμονας και συγγραφέας του βραβευμένου με Πούλιτζερ βιβλίου "Gödel, Escher, Bach: An Eternal Golden Braid" (1979), υποστηρίζει ότι ο εαυτός αναδύεται σε εκείνα τα συστήματα που έχουν την ικανότητα να αντιπροσωπεύουν ή να μοντελοποιούν τον κόσμο και τον εαυτό τους. Αυτό δημιουργεί έναν αυτοαναφορικό βρόχο ανατροφοδότησης, όπου η γνώση αντανακλάται στον εαυτό της, παράγοντας ένα πλέγμα εμπειρίας και ελέγχου. Διαδικασίες όπως οι επαναλαμβανόμενοι βρόχοι ανάδρασης θέτουν τα θεμέλια για την ανάδυση της συνείδησης και, κατ' επέκταση, την αίσθηση ενός προσωπικού εαυτού.
Τις δεκαετίες από τότε που προτάθηκε αυτή η ιδέα, η σύγχρονη νευροεπιστήμη και ψυχολογία παρείχαν νευροανατομική και συμπεριφορική υποστήριξη για την υπόθεση του βρόχου. Η έρευνα που διερευνά τα δίκτυα του εγκεφάλου, που είναι γνωστά ως δομές της μέσης γραμμής του φλοιού (CMS) και το δίκτυο προεπιλεγμένης λειτουργίας (DMN), παρέχει πληροφορίες για το πώς ο εαυτός μπορεί να αναδυθεί από τις διαδικασίες αυτο-μοντελοποίησης στον εγκέφαλο.
Η αυτο-μοντελοποίηση αναφέρεται στο όταν ο εγκέφαλος, ο οποίος φυσικά κατασκευάζει ένα νοητικό μοντέλο του κόσμου, αυτομοντελοποιείται ως παράγοντας με νου. Το DMN περιλαμβάνει το CMS, επομένως μπορούν να θεωρηθούν ως μέρος της ίδιας βασικής υπολογιστικής μονάδας, αν και τα δίκτυα σχετίζονται με διακριτικά διαφορετικές λειτουργίες. Και οι δύο αποτελούνται από καλά μελετημένες περιοχές του εγκεφάλου, όπως ο έσω προμετωπιαίος φλοιός και ο οπίσθιος και πρόσθιος φλοιός του κυκλώματος.
Οι δομές της μέσης γραμμής του φλοιού είναι σταθερά ενεργές κατά τη διάρκεια εργασιών που σχετίζονται με την αυτογνωσία και την ενδοσκόπηση. Το DMN είναι ένα δίκτυο περιοχών του εγκεφάλου που παρουσιάζουν αυξημένη δραστηριότητα όταν ο νους εμπλέκεται σε εσωτερικά κατευθυνόμενες διαδικασίες, όπως η ονειροπόληση, ο αυτοστοχασμός και ο στοχασμός του μέλλοντος. Αυτές οι διαδικασίες περιλαμβάνουν τη συνεχή ενσωμάτωση και ενημέρωση πληροφοριών σχετικά με το φυσικό σώμα, την προσωπική ιστορία και τις συναισθηματικές καταστάσεις κάποιου, οδηγώντας στην οικοδόμηση μιας δυναμικής και υποκειμενικής αίσθησης του εαυτού.
Μια πληθώρα μελετών που έχουν αξιολογηθεί από ομοτίμους έχουν συνδέσει αυτό το δίκτυο με την αυτογνωσία και τη σκέψη που σχετίζεται με τον εαυτό. Μπορούμε τώρα να δούμε πραγματικά τους νευρικούς ελκυστές της ηλεκτρικής δραστηριότητας που αντιστοιχούν σε αυτές τις συνειδητές και αυτοανακλαστικές καταστάσεις, έτσι η φυσική δομή της πληροφοριακής οντότητας που ονομάζουμε εαυτός, γίνεται γνωστή λεπτομερώς.
Συνδυάζοντας αυτά τα νήματα, αναδύεται μια νέα κατανόηση της φύσης του νου. Ο εαυτός, αν και δεν είναι μια υλική οντότητα με την παραδοσιακή έννοια της λέξης, είναι ταυτόχρονα πραγματικός και ανιχνεύσιμος. Η λήψη ψυχεδελικών μπορεί να διαλύσει προσωρινά αυτή τη δομή, δημιουργώντας μια εκστατική αίσθηση διασύνδεσης με τον εξωτερικό κόσμο, αλλά ταυτόχρονα αποδεικνύοντας ότι η δομή υπάρχει. Εάν η αίσθηση του εαυτού μπορεί να διαλυθεί και στη συνέχεια να επανεμφανιστεί, υπογραμμίζει την ύπαρξή της - το ίδιο το γεγονός ότι μπορεί να αμφιταλαντευτεί και να επιστρέψει, συνεπάγεται μια ξεκάθαρη απτότητα.
Ο εαυτός είναι πραγματικός
Το επιχείρημα για την ύπαρξη του εαυτού δεν βασίζεται μόνο στην κοινή λογική και την καθημερινή εμπειρία, υποστηρίζεται επίσης από τις τελευταίες έρευνες και θεωρίες στη γνωστική νευροεπιστήμη. Είτε πρόκειται για ενδοσκοπικές ασκήσεις διαλογισμού και δημιουργικής φαντασίας, είτε για χαρτογραφήσεις των νευρικών συσχετισμών της συνείδησης και του γνωστικού ελέγχου, ο εαυτός βρίσκει επιβεβαίωση σε κάθε βήμα.
Η ισχυρή αίσθηση του εαυτού είναι ζωτικής σημασίας για την ιδανική ανθρώπινη εμπειρία, καθώς μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία και στην ηθική λογική. Επιτρέπει στα άτομα να κατανοήσουν τον κόσμο, να αναλάβουν ευθύνες, να λάβουν αποφάσεις βασισμένες στην αξία και να συνδεθούν ουσιαστικά με τους άλλους.
Από αυτή τη νέα σύνθεση, βλέπουμε ότι η συζήτηση για την ύπαρξη του εαυτού δεν είναι απλώς ένα άσκοπο παιχνίδι φιλοσοφικού πινγκ-πονγκ. Έχει βαθιές επιπτώσεις στην κατανόησή μας για τον εαυτό μας, την ηθική και τον ίδιο τον ιστό της πραγματικότητας.
