Ωκυτοκίνη. Σε αυτή τη μικρή πρωτεΐνη - μήκους μόλις εννέα αμινοξέων - έχει δοθεί ο χαρακτηρισμός «η ορμόνη της αγάπης» επειδή έχει συνδεθεί με τη μητρική φροντίδα, τη σύνδεση των ζευγαριών και άλλες θετικές κοινωνικές συμπεριφορές που μοιάζουν με αγάπη. Τώρα όμως νευροεπιστήμονες ανακαλύπτουν ότι η το θέμα δεν είναι τόσο απλό!
Τελευταία, οι επιστήμονες αναθεωρούν τη σκέψη τους για την ωκυτοκίνη. Πειράματα με ποντίκια και άλλα ζώα εργαστηρίου υποδεικνύουν ότι, αντί να ενεργεί ως έναυσμα για θετική κοινωνική συμπεριφορά, το μόριο μπορεί απλώς να οξύνει την αντίληψη των κοινωνικών ενδείξεων (των "σημάτων" που λαμβάνουμε από το κοινωνικό περιβάλλον), έτσι ώστε τα ποντίκια να μάθουν να στοχεύουν με μεγαλύτερη ακρίβεια την κοινωνική τους συμπεριφορά.
«Αποδεικνύεται ότι δεν είναι τόσο απλό και ξεκάθαρο όσο το «ωκυτοκίνη ίσον αγάπη», λέει ο Γκυλ Ντόλεν, νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins. Αν κάτι παρόμοιο ισχύει για τους ανθρώπους, αυτό μπορεί, μεταξύ άλλων, να προσθέσει ένα ακόμη εμπόδιο στις προσπάθειες αντιμετώπισης κοινωνικών διαταραχών όπως ο αυτισμός, μέσω επίδρασης στο σύστημα της ωκυτοκίνης.
Οι νευροεπιστήμονες πίστευαν από καιρό ότι η απελευθέρωση ωκυτοκίνης στον εγκέφαλο θα μπορούσε να προκληθεί από κοινωνικές αλληλεπιδράσεις με συγκεκριμένα άτομα, όπως απογόνους ή συντρόφους που είναι σημαντικά για έναν άνθρωπο ή άλλο ζώο. Όταν οι ερευνητές μπλόκαραν πειραματικά τη δράση της ωκυτοκίνης, τα ποντίκια έχαναν την ικανότητα να αναγνωρίζουν κοινωνικά σημαντικά άτομα. Αυτό υποδηλώνει ότι το μόριο παίζει κεντρικό ρόλο στην κοινωνική μάθηση - αλλά οι ερευνητές δεν γνωρίζουν ακριβώς πώς κάνει τη δουλειά της η ωκυτοκίνη.
Αυτό τώρα αλλάζει, χάρη στην πρόοδο στις τεχνικές της νευροεπιστήμης, οι οποίες τα τελευταία χρόνια επέτρεψαν στους ερευνητές να εντοπίσουν και να καταγράψουν τη δραστηριότητα μεμονωμένων νευρώνων που παράγουν ωκυτοκίνη βαθιά μέσα στον εγκέφαλο. Και αυτές οι καταγραφές λένε μια ιστορία που διαφέρει από την παλιά άποψη — με λεπτούς αλλά σημαντικούς τρόπους.
Στο κύριο κέντρο όσφρησης του εγκεφάλου των αρουραίων, για παράδειγμα, οι μετρήσεις δείχνουν ότι η ωκυτοκίνη αναστέλλει την τυχαία, θορυβώδη πυροδότηση των νευρικών κυττάρων, επιτρέποντας έτσι στα νευρικά σήματα των πραγματικών οσμών να αναδεικνύονται πιο έντονα. (Το κάνει αυτό με οπισθοδρομικό τρόπο, διεγείροντας νευρικά κύτταρα γνωστά ως κοκκώδη κύτταρα, τα οποία αναστέλλουν άλλα νευρικά κύτταρα.)
«Υπάρχει πολύς θόρυβος στον εγκέφαλο», λέει ο Λάρι Γιανγκ, ένας νευροεπιστήμονας συμπεριφοράς στο Πανεπιστήμιο Emory, ο οποίος, μαζί με τον συγγραφέα Ρόμπερτ Φρόεμκε, διερευνά τη νέα κατανόηση για την ωκυτοκίνη στην Ετήσια Επιθεώρηση της Νευροεπιστήμης του 2021. «Όμως όταν απελευθερώνεται η ωκυτοκίνη, μειώνει τη στατική, έτσι το σήμα έρχεται πολύ πιο καθαρά».
Αυτή η σαφήνεια είναι γνωστή στους νέους γονείς, λέει ο Φρόεμκε, νευροεπιστήμονας στην Ιατρική Σχολή Grossman του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης και συν-συγγραφέας της μελέτης. «Έχω δύο μικρά παιδιά», λέει. «Ακόμη και δύο δωμάτια μακριά, με κλιματιστικό ανοιχτό και να κοιμάμαι βαθιά, το μωρό αρχίζει να κλαίει και αμέσως είμαι ξύπνιος και κοιτάζω με τις κόρες των ματιών μου σε πλήρη διαστολή».
Επίσης, η ωκυτοκίνη ενισχύει την απόκριση του συστήματος ανταμοιβής του εγκεφάλου, λέει η Γεβγένια Κοζοροβίτσκι, νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο Northwestern. Αυτή η επίδραση θα μπορούσε να μετατοπίσει τη συμπεριφορά του ζώου μακριά από την αναζήτηση νέων πραγμάτων στο περιβάλλον και προς την εστίαση στις κοινωνικές ανταμοιβές.
Στο είδος ποντικιών Microtus ochrogaster για παράδειγμα - που ιντριγκάρουν τους ερευνητές για τη μονογαμική συμπεριφορά τους, κάτι σπάνιο στα τρωκτικά - αυτή η μετατόπιση διευκολύνει τη σύνδεση των ζευγαριών. Μεταξύ άλλων επιπτώσεων, ορισμένα από τα ευαίσθητα στην ωκυτοκίνη κύτταρα συνδέουν τη μυρωδιά του συντρόφου με το σύστημα ανταμοιβής. «Το δέσιμο σε ζευγάρια είναι σαν να εθίζεσαι σε έναν σύντροφο», λέει ο Γιανγκ. «Ο σύντροφος γίνεται εγγενώς ανταποδοτικός».
Αν και αυτοί οι υποδοχείς ωκυτοκίνης δεν υπάρχουν στα περισσότερα είδη ποντικιών, υπάρχουν στον εγκέφαλο των ανθρώπων. Εν τω μεταξύ, η μοριακή "ξαδέρφη" της ωκυτοκίνης, η βαζοπρεσσίνη, παίζει επίσης ρόλο στη σύνδεση των ζευγών.
Η νέα κατανόηση, ότι η ωκυτοκίνη οξύνει την προσοχή σε σημαντικά κοινωνικά σήματα, μπορεί να βοηθήσει στην εξήγηση της κοινής εμπειρίας ότι "η αγάπη κάνει τον κόσμο να λάμπει". "Όταν κοιτάς στα μάτια του συντρόφου σου, η ωκυτοκίνη θα μπορούσε να κάνει τον κόσμο πιο ζωντανό", λέει ο Γιανγκ.
Υπάρχει μια περαιτέρω περιπλοκή εδώ - και σημαντική: Εάν ο πραγματικός ρόλος της ωκυτοκίνης είναι να διευκρινίζει τις κοινωνικές αισθητηριακές αντιλήψεις, όχι απλώς να προάγει την κοινωνικότητα, τότε η χημική ουσία είναι πιθανό να έχει διαφορετικά αποτελέσματα σε διαφορετικά πλαίσια. Για παράδειγμα, σημειώνει ο Γιανγκ, η ωκυτοκίνη ενισχύει τη μητρική φροντίδα σε ποντίκια - σαφώς μια φιλοκοινωνική συμπεριφορά - αλλά αυξάνει επίσης τη μητρική επιθετικότητα προς άγνωστα άτομα.
Επιπλέον, τα θηλυκά τρωκτικά του είδους Microtus ochrogaster ανταποκρίνονται διαφορετικά στην ωκυτοκίνη, ανάλογα με το αν έχουν ακόμη σχηματίσει δεσμό ζευγαριού, ανακάλυψαν ο Γιανγκ και οι συνεργάτες του.
Στα μη δεσμευμένα θηλυκά, η ωκυτοκίνη μειώνει τον θόρυβο στο σύστημα ανταμοιβής, επιτρέποντάς τους να μάθουν να αγαπούν τη μυρωδιά ενός πιθανού συντρόφου. Στα θηλυκά που έχουν ήδη δεθεί με έναν σύντροφο, το μόριο αυξάνει τον όγκο στο σύστημα ανταμοιβής, για να κάνει τον σύντροφο πιο ανταποδοτικό, μειώνοντας έτσι την επιθετικότητα προς τον σύντροφο.
Κάτι παρόμοιο μπορεί να ισχύει και για τους ανθρώπους. Σε μια μελέτη του 2012, 30 άνδρες που ήταν σε μονογαμικές σχέσεις διατήρησαν ελαφρώς μεγαλύτερη κοινωνική απόσταση από μια άγνωστη ελκυστική γυναίκα, όταν έλαβαν ένα ενδορρινικό σπρέι ωκυτοκίνης, παρά όταν έλαβαν εικονικό φάρμακο. Το αποτέλεσμα δεν παρατηρήθηκε σε παρόμοια ομάδα 27 ανύπαντρων και αδέσμευτων ανδρών.
Η εξάρτηση από το πλαίσιο της ωκυτοκίνης μπορεί να περιπλέξει τις προσπάθειες χρήσης ωκυτοκίνης για τη θεραπεία της διαταραχής του φάσματος του αυτισμού. Ορισμένοι θεραπευτές χρησιμοποιούν ήδη ενδορινικά σπρέι ωκυτοκίνης για τη θεραπεία ατόμων με αυτισμό, με τη θεωρία ότι θα ενισχύσει την ανταπόκρισή τους στα κοινωνικά ερεθίσματα. Ωστόσο, μια μεγάλη κλινική δοκιμή πρόσφατα δεν βρήκε αποδεδειγμένο αποτέλεσμα.
Αυτό δεν προκαλεί έκπληξη, λέει ο Γιανγκ, επειδή η δοκιμή δεν έλεγξε το πλαίσιο στο οποίο οι ασθενείς έλαβαν τα σπρέι. Εάν ένα παιδί υφίσταται εκφοβισμό στο σχολείο, για παράδειγμα, η προτεινόμενη θεραπεία μπορεί να μην βοηθήσει, αλλά αντίθετα μπορεί να εντείνει αυτή την αρνητική εμπειρία, σημειώνει. Αντίθετα, ο Γιάνγκ πιστεύει ότι οποιεσδήποτε θεραπείες με βάση την ωκυτοκίνη θα πρέπει να χορηγούνται προσεκτικά, μέσα στην ασφάλεια μιας θεραπευτικής συνεδρίας.
Οι νευροεπιστήμονες σημειώνουν επίσης ότι, παρόλο που η ωκυτοκίνη παίζει ξεκάθαρα σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση κοινωνικών συμπεριφορών όπως ο δεσμός σε ζευγάρια και η γονική φροντίδα, δεν είναι ο μόνος παράγοντας. «Το να ερωτεύεσαι είναι μια πλήρης εμπειρία εγκεφάλου και σώματος», λέει η Κοζοροβίτσκι. «Έχει αισθητηριακά στοιχεία και γνωστικά στοιχεία και η μνήμη είναι σημαντική. Είναι η ωκυτοκίνη ένας από τους πολλούς ρυθμιστές που μεσολαβούν σε όλες αυτές τις αλλαγές; Απολύτως. Μπορούμε όμως να τα αποδώσουμε όλα στην ωκυτοκίνη; Αυτό είναι σίγουρα μια υπεραπλούστευση».
