Για δεκαετίες η απώλεια βάρους παρουσιαζόταν ως θέμα πειθαρχίας: λιγότερο φαγητό, περισσότερη άσκηση. Η σύγχρονη επιστήμη, ωστόσο, δείχνει ότι η πραγματικότητα είναι πολύ πιο περίπλοκη. Οι βιολογικοί μηχανισμοί που κάποτε μας βοηθούσαν να επιβιώσουμε σε περιόδους έλλειψης τροφής, σήμερα μετατρέπονται σε σημαντικά εμπόδια για όποιον προσπαθεί να αδυνατίσει.
Η ανθρώπινη εξέλιξη έχει «ρυθμίσει» τον εγκέφαλο να προστατεύει τα ενεργειακά αποθέματα, δηλαδή το σωματικό λίπος.
Για τους προϊστορικούς ανθρώπους λίπος σήμαινε επιβίωση σε δύσκολους χειμώνες ή περιόδους ασιτίας. Υπερβολικό λίπος, όμως, σήμαινε μειωμένη ευκινησία και αυξημένο κίνδυνο.
Η ισορροπία αυτή δημιούργησε πολύπλοκους νευροβιολογικούς μηχανισμούς που έχουν ένα βασικό στόχο: να διατηρούν το βάρος σταθερό και να αμύνονται ενάντια στην απώλεια κιλών.
Ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται την απώλεια βάρους ως απειλή
Όταν κάποιος χάνει κιλά, ο οργανισμός δεν το βλέπει ως βελτίωση, αλλά ως πιθανό κίνδυνο για την επιβίωση. Αυτό ενεργοποιεί μια σειρά αντιδράσεων: αυξημένη πείνα, εντονότερες λιγούρες και μείωση του ρυθμού με τον οποίο καίγονται θερμίδες. Ο μεταβολισμός δηλαδή «χαμηλώνει ταχύτητα».
Οι μηχανισμοί αυτοί είχαν νόημα όταν η τροφή ήταν σπάνια. Στον σύγχρονο κόσμο, όμως, στον οποίο το φαγητό είναι άφθονο και η καθιστική ζωή κυριαρχεί, λειτουργούν εις βάρος μας.
Αυτές οι βιολογικές αντιστάσεις εξηγούν γιατί πολλοί άνθρωποι νιώθουν μεγαλύτερη πείνα, κόπωση και μειωμένη ενεργητικότητα όταν κάνουν δίαιτα: όχι επειδή «ξεφεύγουν», αλλά επειδή ο εγκέφαλος και το σώμα προσπαθούν να τους επαναφέρουν στο βάρος που θεωρούν «ασφαλές».
Μία από τις πιο καθοριστικές ανακαλύψεις των τελευταίων ετών είναι ότι το σώμα δεν αντιδρά μόνο στην τωρινή απώλεια βάρους, αλλά και στο… παρελθόν. Ο εγκέφαλος φαίνεται να «αποθηκεύει» το υψηλότερο βάρος που είχαμε και να το αντιμετωπίζει ως τη «φυσιολογική» κατάσταση στην οποία πρέπει να επιστρέψει.
Αυτό εξηγεί γιατί τόσο μεγάλο ποσοστό ανθρώπων ξαναπαίρνουν τα κιλά που χάνουν. Το σώμα δεν «σαμποτάρει» από πείσμα ή αδυναμία πειθαρχίας. Κάνει αυτό για το οποίο εξελίχθηκε: προστατεύει το προηγούμενο υψηλότερο βάρος σαν να ήταν κρίσιμο για την επιβίωση.
Τι ρόλο παίζουν τα νέα φάρμακα απώλειας βάρους
Φαρμακευτικές θεραπείες όπως εκείνες που μιμούνται τις ορμόνες του εντέρου και ρυθμίζουν την όρεξη έχουν δημιουργήσει νέες προοπτικές. Μεταβάλλουν τα σήματα πείνας στον εγκέφαλο και βοηθούν πολλούς ανθρώπους να μειώσουν την πρόσληψη τροφής χωρίς έντονες λιγούρες.
Ωστόσο, δεν είναι λύση για όλους.
Μερικοί δεν ανταποκρίνονται, άλλοι δυσκολεύονται λόγω παρενεργειών και σχεδόν πάντα το σώμα τείνει να επαναφέρει το βάρος όταν η θεραπεία διακοπεί.
Η έρευνα εξελίσσεται προς θεραπείες που στο μέλλον ίσως μπορέσουν να μειώσουν πιο μόνιμα τα σήματα του «παλιού βάρους», ώστε ο οργανισμός να μην παλεύει τόσο έντονα να επιστρέψει σε αυτό.
Υγεία πέρα από τον αριθμό της ζυγαριάς
Η επιστημονική κοινότητα υπογραμμίζει ότι η υγεία δεν συνδέεται απόλυτα με κάποιο "σωστό" βάρος. Σωματική δραστηριότητα, καλής ποιότητας ύπνος, ισορροπημένη διατροφή και σταθερή ψυχολογική κατάσταση μπορούν να βελτιώσουν σημαντικούς δείκτες μεταβολικής και καρδιαγγειακής υγείας, ακόμη και όταν η απώλεια κιλών είναι περιορισμένη.
Με άλλα λόγια, οι βελτιώσεις στην υγεία δεν εξαρτώνται πάντα από τη ζυγαριά.
Η παχυσαρκία ως συστημικό, όχι ατομικό πρόβλημα
Οι επιστήμονες τονίζουν ότι η παχυσαρκία δεν είναι απλώς αποτέλεσμα επιλογών του ατόμου, αλλά προϊόν ενός ευρύτερου περιβάλλοντος. Οι διατροφικές συνήθειες της οικογένειας, η διαφήμιση τροφίμων, η εύκολη πρόσβαση σε επεξεργασμένα σνακ, η έλλειψη χώρων άθλησης και ο σχεδιασμός των πόλεων επηρεάζουν καθοριστικά το σωματικό βάρος.
Σημαντικό ρόλο έχουν και οι πρώτες ηλικίες της ζωής: από την εγκυμοσύνη μέχρι την ηλικία των επτά ετών, όταν το σύστημα ρύθμισης του βάρους είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο και μπορεί να διαμορφωθεί από τις διατροφικές και περιβαλλοντικές συνθήκες.
Για αυτό και οι λύσεις που προτείνουν οι ειδικοί δεν περιλαμβάνουν μόνο ατομικές παρεμβάσεις, αλλά και δημόσιες πολιτικές: υγιεινά σχολικά γεύματα, περιορισμό διαφήμισης ανθυγιεινών τροφίμων σε παιδιά, βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος, τυποποίηση μερίδων στα εστιατόρια.
Δεν είναι προσωπική αποτυχία, είναι βιολογία
Η σύγχρονη έρευνα καταλήγει ότι η παχυσαρκία δεν αποτελεί ατομικό λάθος ή έλλειψη χαρακτήρα. Είναι μια βιολογική κατάσταση που καθορίζεται από τον εγκέφαλο, τη γενετική, το περιβάλλον και τις κοινωνικές δομές.
Για όσους παλεύουν με το βάρος τους, το μήνυμα των επιστημόνων είναι ξεκάθαρο:
Δεν φταις εσύ, φταίει η βιολογία σου
Αλλά η πρόοδος στην ιατρική, τη νευροεπιστήμη και τις δημόσιες πολιτικές δείχνει ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια εποχή όπου «οι κανόνες του παιχνιδιού» μπορούν να αλλάξουν.
