Στην πέμπτη δεκαετία της ζωής, ο εγκέφαλός μας αρχίζει να υφίσταται μια ριζική «επανακαλωδίωση», που έχει ως αποτέλεσμα τα διάφορα δίκτυα να ενοποιούνται περισσότερο τις επόμενες δεκαετίες. Οι αλλαγές δικτύωσης πιθανότατα προκύπτουν από την αναδιοργάνωση του εγκεφάλου, για να λειτουργήσει όσο καλύτερα μπορεί με τη μείωση των πόρων και τη γήρανση του «υλισμικού».
Η σωστή διατροφή, η τακτική άσκηση και ο υγιεινός τρόπος ζωής μπορούν να κρατήσουν το μυαλό σε καλή κατάσταση και να θέσουν σε αναμονή τις αλλαγές δικτύωσης, μερικές φορές μέχρι τα βαθιά γεράματα.
Σε μια συστηματική ανασκόπηση που δημοσιεύτηκε πέρυσι στο περιοδικό Psychophysiology, ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Μονάς της Αυστραλίας σάρωναν την επιστημονική βιβλιογραφία, προσπαθώντας να συνοψίσουν πώς αλλάζει η συνδεσιμότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν υποδηλώνουν ότι την πέμπτη δεκαετία της ζωής (δηλαδή, αφού ένα άτομο γίνει 40 ετών), ο εγκέφαλος αρχίζει να υφίσταται μια ριζική «επανακαλωδίωση» που έχει ως αποτέλεσμα τα διάφορα δίκτυα να ενοποιούνται και να συνδέονται περισσότερο τις επόμενες δεκαετίες, με συνοδευτικά αποτελέσματα στις γνωστικές λειτουργίες.
Από τις αρχές του αιώνα, οι νευροεπιστήμονες βλέπουν όλο και περισσότερο τον εγκέφαλο ως ένα πολύπλοκο δίκτυο, που αποτελείται από μονάδες που αναλύονται σε περιοχές, υποπεριοχές και μεμονωμένους νευρώνες. Αυτές οι μονάδες συνδέονται δομικά, λειτουργικά ή και τα δύο. Με όλο και πιο προηγμένες τεχνικές σάρωσης, οι νευροεπιστήμονες μπορούν να παρατηρήσουν τα μέρη του εγκεφάλου των υποκειμένων που «φωτίζονται» ως απόκριση σε ερεθίσματα ή όταν απλώς ηρεμούν, παρέχοντας μια επιφανειακή ματιά στον τρόπο συγχρονισμού του εγκεφάλου μας.
Η ομάδα του Πανεπιστημίου Μονάς εξέτασε πάνω από 144 μελέτες που χρησιμοποίησαν αυτές τις τεχνικές απεικόνισης για να διερευνήσουν τους εγκεφάλους δεκάδων χιλιάδων ατόμων. Από αυτή την ανάλυση, οι ερευνητές βρήκαν μια γενική τάση για το πώς αλλάζει η δικτύωση του ανθρώπινου εγκεφάλου κατά τη διάρκεια της ζωής μας.
Νωρίς, στα εφηβικά και νεαρά ενήλικα χρόνια μας, ο εγκέφαλος φαίνεται να έχει πολυάριθμα, χωρισμένα δίκτυα με υψηλά επίπεδα εσωτερικής συνδεσιμότητας, αντανακλώντας την ικανότητα για εξειδικευμένη επεξεργασία. Αυτό είναι λογικό, καθώς αυτή είναι η εποχή που μαθαίνουμε πώς να παίζουμε αθλήματα, να μιλάμε γλώσσες και να αναπτύσσουμε ταλέντα.
Γύρω στα μέσα της δεκαετίας του '40, ωστόσο, αυτό αρχίζει να αλλάζει. Ο εγκέφαλος αρχίζει να γίνεται λιγότερο συνδεδεμένος μέσα σε αυτά τα ξεχωριστά δίκτυα και περισσότερο συνδεδεμένος συνολικά μεταξύ των δικτύων. Μέχρι να φτάσουμε στα 80 μας, ο εγκέφαλος τείνει να είναι λιγότερο εξειδικευμένος σε περιφερειακό επίπεδο και, αντί αυτού, να είναι ευρέως συνδεδεμένος και ολοκληρωμένος.
Αυτή η «επανακαλωδίωση» έχει απτά αποτελέσματα στη γνωστική λειτουργία.
«Οι ηλικιωμένοι τείνουν να δείχνουν λιγότερο ευέλικτη σκέψη, όπως ο σχηματισμός νέων εννοιών και αφηρημένης σκέψης, χαμηλότερη αναστολή απόκρισης, καθώς και χαμηλότερο λεκτικό και αριθμητικό συλλογισμό», σημείωσαν οι ερευνητές. «Αυτές οι αλλαγές εκτελεστικών λειτουργιών μπορούν να παρατηρηθούν πρώτα σε ενήλικες στην πέμπτη δεκαετία της ζωής τους, σύμφωνα με τα ευρήματα της συστηματικής ανασκόπησης ότι οι αλλαγές λειτουργικής συνδεσιμότητας δικτύου φτάνουν στο σημείο καμπής τους την τέταρτη και πέμπτη δεκαετία».
Αλλά δεν είναι μόνο κακά τα νέα για τον ηλικιωμένο εγκέφαλο. «Οι εργασίες που βασίζονται κυρίως σε αυτόματες ή καλά εξασκημένες διαδικασίες επηρεάζονται λιγότερο από την ηλικία ή μπορεί ακόμη και να αυξηθούν ελαφρώς κατά τη διάρκεια της ζωής, όπως το λεξιλόγιο και οι γενικές γνώσεις», έγραψαν οι συγγραφείς.
Γιατί λοιπόν αυτές οι αλλαγές δικτύωσης του εγκεφάλου συμβαίνουν εξαρχής;
Οι ερευνητές παρατήρησαν ότι ο εγκέφαλος είναι ένα όργανο που διψάει για πόρους και ειδικότερα για απλή γλυκόζη. «Ο εγκέφαλος των ενηλίκων αντιπροσωπεύει περίπου το 2% του συνολικού σωματικού βάρους, αλλά απαιτεί περίπου το 20% της συνολικής προσφοράς γλυκόζης», έγραψαν.
Αλλά καθώς μεγαλώνουμε, το σώμα μας τείνει να επιβραδύνει και ο εγκέφαλος γίνεται λιγότερο αποτελεσματικός. Έτσι, όχι μόνο ο εγκέφαλος λαμβάνει λιγότερη γλυκόζη, αλλά επίσης δεν χρησιμοποιεί σωστά το καύσιμο. Έτσι, οι αλλαγές δικτύωσης πιθανότατα προκύπτουν από την αναδιοργάνωση του εγκεφάλου, ώστε να λειτουργεί όσο καλύτερα μπορεί με τη μείωση των πόρων και τη γήρανση του «υλισμικού».
Η σωστή διατροφή, η τακτική άσκηση και ο υγιεινός τρόπος ζωής μπορούν να κρατήσουν το μυαλό σε καλή κατάσταση και να θέσουν σε αναμονή τις αλλαγές δικτύωσης, μερικές φορές μέχρι τα βαθιά γεράματα.
Οι εσωτερικές λειτουργίες του εγκεφάλου είναι πράγματι μυστηριώδεις, αλλά με αυτή τη μεγάλη συστηματική ανασκόπηση, που περιλαμβάνει εκατοντάδες μελέτες και δεκάδες χιλιάδες σαρώσεις εγκεφάλου, αρχίζουμε τουλάχιστον να έχουμε μια επιφανειακή άποψη για το πώς αλλάζει κατά τη διάρκεια της ζωής μας.
«Κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής, υπάρχει μια ταχεία οργάνωση λειτουργικών εγκεφαλικών δικτύων. Στη συνέχεια λαμβάνει χώρα μια περαιτέρω βελτίωση των λειτουργικών δικτύων μέχρι περίπου την τρίτη και τέταρτη δεκαετία της ζωής. Μια πολύπλευρη αλληλεπίδραση δυνητικά επιβλαβών, αλλά και αντισταθμιστικών αλλαγών μπορεί να ακολουθήσει στη γήρανση», καταλήγουν οι ερευνητές.
