"Το σύνδρομο της Μήδειας" αναφέρεται στο φαινόμενο κατά το οποίο ένας γονέας χρησιμοποιεί το παιδί του για να εκδικηθεί ή να πιέσει τον άλλο. Μπορεί να εκδηλωθεί -συνειδητά ή ασυνείδητα- είτε μέσω σωματικής κακοποίησης, είτε μέσω συναισθηματικής και νοητικής χειραγώγησης, όπως η κατασκευή ψευδών αφηγήσεων, η υπονόμευση του άλλου γονέα και ο περιορισμός της επικοινωνίας του με το παιδί. Το αποτέλεσμα συνήθως είναι μία βαθιά ριζωμένη βλάβη και δια βίου τραύμα για το παιδί.
Ο Ιάσων ήταν ένας άντρας που χρειαζόταν να βρει ένα "πανωφόρι". Αλλά όχι ένα οποιοδήποτε πανωφόρι. Ζώντας στην αρχαία Ελλάδα και όντας Αργοναυτικός ήρωας, με θεϊκό αίμα να διαρρέει τις πριγκιπικές του φλέβες, έψαχνε για το χρυσόμαλλο δέρας. Και μετά από χρόνια αναζήτησης, μαχών και κωπηλασίας, έφτασε στην Κολχίδα για να διεκδικήσει το βραβείο του.
Πέρασε τα... συνηθισμένα είδη προκλήσεων, όπως το όργωμα ενός χωραφιού με βόδια που αναπνέουν φωτιά και τα διαχειρίστηκε όλα ηρωικά. Μια πρόκληση, όμως, αποδείχθηκε υπερβολική. Δεν μπορούσε να περάσει έναν φολιδωτό και ακοίμητο δράκο. Στάθηκε τότε τυχερός λοιπόν, αφού ερωτεύτηκε μια πριγκίπισσα και μάγισσα που ονομαζόταν Μήδεια. Η Μήδεια έδωσε στον Ιάσονα ένα μαγικό φίλτρο για να ναρκώσει τον άυπνο δράκο και οι δυο τους έφυγαν με το χρυσό "πανωφόρι" για να ζήσουν ευτυχισμένοι για πάντα.
Όχι για πολύ όμως... Όταν το νεαρό ζευγάρι βρέθηκε στην Κόρινθο και ζούσαν ως φτωχοί και ασήμαντοι πολίτες, ο μήνας του μέλιτος τελείωσε. Δε μπορούμε να γνωρίζουμε τα γιατί και τα πώς, αλλά η σχέση τους δεν πήγε καθόλου καλά και ο Ιάσων έφυγε από το σπίτι, όπου ως τότε έμενε με τη Μήδεια και τα δύο μικρά παιδιά τους.
Η Μήδεια έγινε έξαλλη από την απόρριψη. Ήθελε απεγνωσμένα να πληγώσει τον Ιάσονα για τον πόνο που της προκάλεσε. Αλλά πως; Πλέον ο Ιάσων φλέρταρε μια πριγκίπισσα σε ένα φυλασσόμενο κάστρο, πίνοντας κρασί και τρώγοντας σταφύλια. Έτσι, η Μήδεια έκανε κάτι τερατώδες. Σε μια τρελή μανία για την "προδοσία", σκότωσε τα ίδια της τα παιδιά. Αγαπούσε τα παιδιά της, αλλά η ανάγκη της για εκδίκηση ήταν πιο σημαντική.
Και κάπου εδώ η ιστορία προσγειώνεται στο σήμερα. Χιλιετίες έχουν περάσει, αλλά πρόκειται ακόμα για μία πολύ συνηθισμένη οικογενειακή ιστορία - εντάξει, στην τωρινή καθημερινότητα όχι τόσο συχνά με φόνο των παιδιών, αλλά όσο αφορά την εκδίκηση με "όπλο" τα παιδιά. Αυτό είναι γνωστό στην ψυχοθεραπεία ως το "σύνδρομο της Μήδειας".
Το σύνδρομο της Μήδειας
Υπάρχουν δύο βασικοί τρόποι με τους οποίους εμφανίζεται το σύνδρομο της Μήδειας. Ο πρώτος είναι όταν συναντάμε αυτές τις καταστροφικές ιστορίες μιας μητέρας που σκότωσε τα παιδιά της επειδή εμπόδιζαν τα άλλα σχέδια της ζωής της. Περιστασιακά εμφανίζονται στις ειδήσεις και προκαλούν ένα κύμα θυμού και αγανάκτησης.
Ο Καρλ Γιουνγκ θεώρησε ότι, ο λόγος που βρίσκουμε αυτές τις ιστορίες τόσο πιο ανησυχητικές από άλλες περιπτώσεις βρεφοκτονίας, είναι ότι αντιστρέφουν το αρχέτυπο της «Μητέρας». Για τον Γιουνγκ μια μητέρα υποτίθεται ότι είναι η ενσάρκωση της φροντίδας και της αγάπης. Είναι ο βράχος για κάθε παιδί. Ωστόσο, όταν μια μητέρα εγκαταλείπει αυτόν τον ρόλο με παραμέληση ή φόνο, οργιζόμαστε για τη σκληρότητα και την αντιστροφή της «φρικτής μητέρας».
Ενώ οι ιστορίες μητρικής βρεφοκτονίας είναι αποκαρδιωτικές, η πιο κοινή εκδοχή του φαινομένου της Μήδειας είναι όταν μια μητέρα βλάπτει ένα παιδί για να εκδικηθεί έναν πρώην σύντροφο ή σύζυγο. Αυτό μπορεί να το κάνει συνειδητά ή και -μάλλον στις περισσότερες περιπτώσεις- ασυνείδητα, τουλάχιστον όσο αφορά στο πόσο κακό κάνει στο παιδί της.
Ένας τυπικός τρόπος που γίνεται αυτό είναι όταν μια μητέρα προσπαθεί με νύχια και με δόντια στο δικαστήριο για να στερήσει από τον πατέρα κάθε μορφή επιμέλειας. Σε περιπτώσεις όπου ο πατέρας είναι ένας στοργικός και φροντιστικός γονέας, η πράξη βλάπτει το παιδί για να πληγώσει τον πατέρα. Αυτή η εκδοχή του φαινομένου της Μήδειας είναι γνωστή ως «σύνδρομο γονικής αποξένωσης».
Μαθαίνοντας να μισούμε τον μπαμπά
Στη δεκαετία του 1980, ο παιδοψυχολόγος Ρίτσαρντ Γκάρντνερ επινόησε τον όρο «γονική αποξένωση» για να αναφερθεί σε μια στρατηγική κατήχησης, στην οποία ο ένας γονέας απεικονίζει τον άλλον ως κακό. Με την πάροδο του χρόνου, η σχέση του παιδιού με τον άλλο γονέα διαρρηγνύεται και μαθαίνει να τον αποφεύγει, να τον απορρίπτει ή ακόμα και να τον μισεί. Στην περίπτωση του φαινομένου της Μήδειας, η μητέρα δυσφημεί τον πατέρα, αλλά η γονική αποξένωση γενικότερα μπορεί να προέρχεται και από την άλλη πλευρά.
Ακολουθούν τρία παραδείγματα τέτοιων στρατηγικών:
Ψεύτικες αφηγήσεις: Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο ένας γονέας κατασκευάζει ιστορίες ή υπερβάλλει τις καταστάσεις για να προσδώσει στον άλλο γονέα μία αρνητική χροιά στα μάτια του παιδιού. Αυτό θα μπορούσε να περιλαμβάνει αναπόδεικτες, αβάσιμες κατηγορίες για παραμέληση, κατάχρηση ή άλλες επιβλαβείς συμπεριφορές.
Υπονόμευση: Ένας γονέας μπορεί να μειώνει ή να επικρίνει ό,τι κάνει ο άλλος μπροστά στα παιδιά του, ελπίζοντας ότι τα παιδιά θα μάθουν να μην τον/την σέβονται. Για παράδειγμα, ένας πατέρας μπορεί να υπονομεύσει τον χαρακτήρα μιας μητέρας με ατάκες όπως: «Ωχ, η μαμά δεν μπορεί να το κάνει αυτό» ή «Δεν μπορείς να περιμένεις κάτι καλύτερο από τη μαμά σου».
Περιορισμένη επικοινωνία: Σε ένα οικιακό περιβάλλον, ένας γονέας μπορεί να επιμένει να αναλάβει μόνος ορισμένους συναισθηματικά σημαντικούς ρόλους. Μια μητέρα μπορεί να ισχυριστεί ότι «μόνο αυτή» μπορεί να φροντίσει ένα άρρωστο παιδί. Ένας πατέρας μπορεί να αρνηθεί σε μια μητέρα το δικαίωμα να πάει το παιδί σε κάποια αθλητικά γεγονότα. Μετά από ένα διαζύγιο ή χωρισμό, ο ένας γονέας μπορεί να περιορίσει τον χρόνο που έχει το παιδί με τον άλλον, ακόμα και στο τηλέφωνο. Μπορεί να επιμένει ότι το παιδί μπορεί να συναντά τον άλλο γονέα «μόνο» σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον -π.χ στο σπίτι που έμεναν όλοι μαζί, ή/και για συγκεκριμένο χρόνο και με συγκεκριμένη επίβλεψη.
Μακροχρόνια βλάβη
Ανεξαρτήτως από το πως θα συμπεριφερθεί ο άλλος γονέας, όλα αυτά μπορούν να προκαλέσουν βαθιά ριζωμένη βλάβη και δια βίου τραύμα στο παιδί. Ο ψυχίατρος Ρόμπερτ Μ. Γκόρντον έγραψε μια εργασία με τίτλο «Το σύμπλεγμα της Μήδειας και το σύνδρομο γονικής αποξένωσης» σχετικά με τις εμπειρίες του από διαδικασίες διαζυγίων ως αξιολογητής της επιμέλειας παιδιών που διοριζόταν από το δικαστήριο. Σημείωσε: «Δεν είναι μόνο σκληρό για τον αποξενωμένο γονέα, αλλά προκαλεί ισόβια βλάβη στο παιδί. Είναι ψυχολογική κακοποίηση των παιδιών… Τέτοια πλύση εγκεφάλου και αποξένωση συνήθως οδηγεί σε ένα ισόβιο πρόβλημα με τη δημιουργία και τη διατήρηση υγιούς οικειότητας».
Η εργασία του Γκόρντον είναι γεμάτη περιπτωσιολογικές μελέτες σχετικά με τέτοιες δια βίου βλάβες. Σήμερα, η γονική αποξένωση είναι καλά τεκμηριωμένη και έχει αποδειχθεί επιβλαβής για τα παιδιά.
Για τον Γκάρντνερ, οι τακτικές γονικής αποξένωσης γεννιούνται από συναισθήματα αδυναμίας / ανημπόριας τύπου Μήδειας. Όπως το έθεσε στη δεκαετία του 1980: «Επειδή αυτές οι μητέρες είναι χωρισμένες και δεν μπορούν να εκδικηθούν απευθείας τους συζύγους τους, εκδικούνται προσπαθώντας να στερήσουν από τους πρώην συζύγους τους τα πιο πολύτιμα υπάρχοντά τους, τα παιδιά».
Και τόσο ο Γκάρντνερ όσο και ο Γκόρντον θεώρησαν ότι σε τακτικές γονικής αποξένωσης καταφεύγουν κυρίως μητέρες. Ο Γκόρντον υποστήριξε, «Πιστεύω ότι η πλύση εγκεφάλου από μια μητέρα είναι πιο ισχυρή από αυτή του πατέρα, αφού ο δεσμός του παιδιού με τη μητέρα είναι συνήθως πιο πρώιμος».
Ακόμα κι αν διαφωνούμε με αυτούς τους ρόλους των φύλων και τα αρχέτυπα του Γιουνγκ, μπορούμε να αντιληφθούμε την τεράστια ζημιά που μπορεί να προκαλέσει η γονική αποξένωση στα παιδιά, είτε γίνεται συνειδητά από τον ένα γονιό, είτε ασυνείδητα.
Όπως συμβαίνει συχνά στην ψυχοθεραπεία, όταν έχουμε ένα όνομα για κάτι, μπορούμε πιο εύκολα να το εντοπίσουμε και να το αντιμετωπίσουμε.
